Ο ΚΥΠΡΙΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΠΙΕΡΙΔΗΣ

Ο Κύπριος ποιητής, που τραγούδησε πατρίδα, λευτεριά, δικαιοσύνη

Τα σοσιαλιστικά οράματα και οι αγώνες του ελλαδικού και κυπριακού λαού «έθρεψαν» στον αιώνα μας δυο κορυφαίους Κύπριους ποιητές. Τον Τεύκρο Ανθία και τον Θοδόση Πιερίδη . Καθώς οι νέες γενιές αγνοούν τους αγώνες τους και το έργο τους, παρότι αποτελούν πολύτιμη προσφορά στη Νεότερη Ιστορία και Γραμματεία μας, ο «Ρ» θεώρησε χρέος του, πριν κλείσει ο 20ός αιώνας, να κάνει ένα σύντομο αφιέρωμα στη μνήμη τους. Την περασμένη Κυριακή (30/7) δημοσιεύσαμε το αφιέρωμα στον Τεύκρο Ανθία.Το σημερινό αφιέρωμα στον Θοδόση Πιερίδη, το αντλούμε (με ελάχιστες περικοπές, λόγω χώρου) από το κείμενο που έγραψε για το «Ρ» και έστειλε από την Κύπρο, ο Γιώργος Φιλίππου - Πιερίδης, αδελφός του Θοδόση και κορυφαίος πεζογράφος της Κύπρου, ο οποίος, δυστυχώς, «έφυγε» πρόσφατα.
* * *
«Ο Θοδόσης Πιερίδης γεννήθηκε το 1908 στο Τσέρι της Κύπρου, στο χωριό της μητέρας του Μαρίτσας. Ητανε το τέταρτο από τα εφτά παιδιά, όλα αγόρια, του ζεύγους Φίλιππα και Μαρίτσας Πιερίδη. Ο Φίλιππας ήταν από το Δάλι. Δυο γειτονικά χωριά στα ίδια χώματα.
Ο Φίλιππας και η Μαρίτσα γνωρίστηκαν στο Κάιρο, όπου βρίσκονταν μετανάστες. Παντρεύτηκαν εκεί το 1901. Εκείνα τα χρόνια, οι Κύπριοι μετανάστες στην Αίγυπτο ταξιδεύανε συχνά στην πατρίδα τους, ιδιαίτερα οι παντρεμένες γυναίκες με τα παιδιά τους, ή ετοιμόγεννες. Ετσι, ο Θοδόσης και τ' αδέλφια του ζήσανε τα παιδικά τους χρόνια στο Κάιρο, στο Τσέρι και στο Δάλι και κρατήσανε μέσα τους μνήμες από τους δυο τόπους.
Αν κρίνουμε από την ποίηση του Θοδόση, η σφραγίδα που έμεινε στον ψυχικό του κόσμο από την "αγαπούλα του Κύπρο" ήταν η πιο βαθιά. Ο ποιητής μεγάλωσε στο Κάιρο. Εκεί τέλειωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο - εμπορικό τμήμα στην Αμπέτειο Σχολή. Και το Γαλλικό Λύκειο. Αργότερα (1949 - 1952), που έμεινε στο Παρίσι, σπούδασε στη Σορβόνη Γαλλική Φιλολογία και Ιστορία του Πολιτισμού.

* * *

Πολύ νέος βρήκε το δρόμο του και τον ακολούθησε με συνέπεια, συχνά με θυσίες σ' όλη του τη ζωή, που την αφοσίωσε στην ποίηση και στην προοδευτική κοινωνική δράση. Αυτούς τους δύο σκοπούς των πνευματικών του μόχθων, δε, τους έβλεπε αλληλένδετους. Μέσα στους πρώτους, κιόλας, νεανικούς του στίχους, προβάλλει το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης, που θα γίνει επαναστατικό στην πρώτη του ποιητική έκδοση.

Εργάστηκε τρία χρόνια (1927 - 1930) υπάλληλος στην ελληνική Τράπεζα της Ανατολής στο Κάιρο, δύο περίπου χρόνια σε επιχείρηση εμπορίου βαμβακιού στην Αίγυπτο και το 1932 στην Υπηρεσία Μεικτών Δικαστηρίων του Καΐρου. Η υπαλληλική ζωή δεν αναχαίτισε την προοδευτική δράση του, που την άρχισε στα γυμνασιακά του χρόνια. Ο ρόλος του μέσα στο Γυμνάσιο, στους συλλόγους των αποφοίτων, μορφωτικούς και άλλους, γίνεται ηγετικός.
Να σημειωθεί ότι ο διεθνής χαρακτήρας που είχανε τότε οι πόλεις της Αιγύπτου, Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Πορτ Σάιτ, με την παρουσία πολυάριθμων ξένων παροικιών, έδινε στην Κίνηση των Νέων προεκτάσεις πέρα από τα πλαίσια της δικής τους εθνικής κοινότητας. Οι ελληνικοί όμιλοι είχανε συχνές επαφές με ομοφρονούντες ομίλους και άτομα, ξένους και Αιγύπτιους και εδώ, ο ρόλος του Θοδόση ήταν ηγετικός. Το 1935 ήτανε μέλος του Συμβουλίου των Essayistes, ενός διεθνούς προοδευτικού ομίλου του Καΐρου, που βγάζανε περιοδικό (στα γαλλικά) και δεξιώνονταν στο εντευκτήριό τους διεθνείς προσωπικότητες των Γραμμάτων και Τεχνών, που έρχονταν στην Αίγυπτο.
Το 1936 παντρεύτηκε την Αλεξάντρα Κουτσουμπού. Στάθηκε καλή συντρόφισσα και συνεργάτης του στα τριάντα χρόνια που ζήσανε μαζί.

* * *

Οταν, λίγα χρόνια πριν από την έκρηξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ιδρύθηκε η Διεθνής Ειρηνιστική Ενωση, με σκοπό τον αγώνα ενάντια στους φασισμούς και την ανατροπή του πολέμου, ο Θοδόσης βρισκόταν ανάμεσα στους πρωτεργάτες.

Με τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα, τον ερχομό στην Αίγυπτο των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, την επιστράτευση των Ελλήνων της Αιγύπτου, τη δημιουργία πολεμικού μετώπου στα σύνορα αυτής της χώρας, η ελληνική παροικία βρέθηκε σε συνθήκες πολεμικού συναγερμού, συμμετέχοντας στο δράμα της πατρίδας και στον αγώνα της, στις πολιτικές ζυμώσεις, στις κάθε λογής αντιθέσεις, με ρίζα του κακού τις προσπάθειες ολίγων καιροσκόπων, που υπηρετούσαν ύποπτες σκοπιμότητες και συμφέροντα, να υποσκάψουν την αποφασιστικότητα των πολλών για συνέχιση του αγώνα ενάντια στον κατακτητή.
Τα γεγονότα που ξετυλίχτηκαν στη Μέση Ανατολή (1941 - 1944) συνθέτουν μια πτυχή του δράματος του ελληνικού λαού, που δεν έγινε όσο έπρεπε γνωστή. Ούτε μπορεί να εξιστορηθεί σ' ένα βιογραφικό ιστόρημα.
Το καλοκαίρι του 1942, όταν η στρατιά του Ρόμελ διάβηκε τα σύνορα της Αιγύπτου, πολλοί αντιφασίστες, γνωστοί για την ηγετική τους δράση, έφυγαν για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού. Ο Θοδόσης, η Αλεξάντρα και μια μικρή ομάδα συναγωνιστών πήγανε στην Παλαιστίνη, όπου βρισκόταν και το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού Μέσης Ανατολής. Επέστρεψαν στην Αίγυπτο μετά την ήττα του Ρόμελ στη μάχη του Αλαμέν.

* * *

Μέσα σ' αυτό το κλίμα, η προοδευτική μερίδα του αιγυπτιώτη ελληνισμού κινητοποίησε τις δυνάμεις της στον Ελληνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο (ΕΑΣ). Ιδρύθηκε το Γενάρη του 1943 με τμήματα στην Αλεξάνδρεια, στο Κάιρο και το Πορτ Σάιτ. Εκφραστικό όργανο του ΕΑΣ γίνηκε το περιοδικό "Ελλην", που το έβγαζε από το 1942 μια προοδευτική ομάδα πνευματικών ανθρώπων. Παράλληλα με το περιοδικό, ιδρύθηκε και το Εκδοτικό "Ορίζοντες", που κυκλοφόρησε διαλεχτά βιβλία.

Ο Ελληνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος κινήθηκε δραστήρια για να διαφωτίσει την κοινή γνώμη, ελληνική και διεθνή, για το δράμα και τους αγώνες της κατεχόμενης Ελλάδας, κι έκανε μεγάλες προσπάθειες για την αποστολή ενισχύσεων στην ελληνική αντίσταση και βοήθεια στον ελληνικό λαό που λιμοκτονούσε. Ο Θοδόσης ήταν από τους πρωτοπόρους σ' εκείνη την κίνηση.
Μετά την επιστροφή του από την Παλαιστίνη, αφήνει τη θέση του στα Μεικτά Δικαστήρια, για να δοθεί απερίσπαστος στη δράση του. Τον Απρίλη του 1944, εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια, έδρα του περιοδικού "Ελλην" και του εκδοτικού "Ορίζοντες". Διορίζεται αρχισυντάκτης του περιοδικού και διευθυντής του εκδοτικού.
Τον Απρίλη του 1944, το περιοδικό και ο ΕΑΣ υποστήριξαν σθεναρά το αίτημα των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής για σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με συμμετοχή εκπροσώπων των οργανώσεων της Αντίστασης και της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης που είχε σχηματιστεί στην Ελλάδα.
Η σφοδρή αντίθεση της βασιλικής ελληνικής κυβέρνησης που είχε έδρα το Κάιρο και των Αγγλων, οδηγήσανε, ανάμεσα σε άλλα δραματικά γεγονότα, στη σύλληψη του Θοδόση και άλλων μελών του ΕΑΣ, με διαταγή του Αγγλου αρχιστρατήγου Μέσης Ανατολής. Ο Θοδόσης και οι συναγωνιστές του κλείστηκαν στις αγγλικές στρατιωτικές φυλακές στην Αλεξάνδρεια. Τα ηγετικά μέλη του ΕΑΣ του Καΐρου και του Πορτ Σάιτ κλείστηκαν, επίσης, στις εκεί αγγλικές στρατιωτικές φυλακές. Κρατήθηκαν όλοι έναν περίπου μήνα και απολύθηκαν μετά τη συνδιάσκεψη του Λιβάνου, τέλη Μαΐου.
Μετά την αποφυλάκισή του, ο Θοδόσης επανεξέδωσε το περιοδικό.

* * *

Το καλοκαίρι του 1947 πήγε, μαζί με την Αλεξάντρα, στην Κύπρο, όπου είχε εγκατασταθεί, σ' ένα περιβόλι στην Αμμόχωστο ο (υποφαινόμενος) αδελφός του Γιώργος. Ητανε πολύ κουρασμένος από την έντονη δουλιά και τις ταλαιπωρίες και ήθελε να ξεκουραστεί. Εμεινε στην Αμμόχωστο ως τον Μάρτη του 1949. Η συνάντηση με τον τόπο του, που τόσο αγαπούσε τον ε στύλωσε και ξαναβρήκε τη δραστηριότητά του. Τοποθετημένος μέσα στην Αριστερά, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με πνευματικά ζητήματα, έκανε ομιλίες και συνεργαζόταν με περιοδικά και την εφημερίδα "Λαοκράτης".

Οταν, όμως, ηθέλησε να επιστρέψει στην Αίγυπτο, του γνωστοποιήθηκε η απόφαση της αιγυπτιακής κυβέρνησης (καθεστώς Φαρούκ), που απαγόρευε την επάνοδό του. Πηγαίνει, με την Αλεξάντρα στο Παρίσι, όπου μένει ως το 1952 και σπουδάζει στη Σορβόνη. Από τον Ιούνη του 1952 έζησε για δέκα χρόνια στις σοσιαλιστικές χώρες, έχοντας μόνιμη διαμονή του το Βουκουρέστι.

* * *

Για τη δεκάχρονη εκείνη περίοδο (1952 - 1962) αφήνω να μιλήσει ο Γιάννης Κρητικός, εξόριστος επίσης στο Βουκουρέστι, που συνδεόταν πολύ φιλικά με τον Θοδόση.

"Η δουλιά που έδωσε ο θοδόσης στα χρόνια ετούτα είναι πολλή κι εκλεκτή. Μ' όλα καταπιάστηκε, έφτιαξε έργο προσωπικό, που φέρνει τη σφραγίδα του, είτε πρόκειται για μια ανώνυμη συμμετοχή σε μια ξενόγλωσση "Γαλανή Βίβλο", είτε για άρθρο του στα γαλλικά αφιερωμένο στον Αριστοφάνη, είτε για μετάφραση στα γαλλικά ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, είτε για διαλέξεις πάνω σε θέματα της λογοτεχνίας μας.
Πιστός στην ιδέα της ειρήνης, έδωσε ζωή στην εδώ Επιτροπή Ειρήνης, με γραφτά του και με τη ζωντανή συμμετοχή του στο Συνέδριο του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης (Ελσίνκι, Ιούνιος 1955). Πήρες μέρος στην Πρώτη Διεθνή Συνδιάσκεψη Νεοελληνικής Φιλολογίας, στο Βερολίνο (Απρίλης 1957) και μίλησε με θέμα "Ο ακριτικός κύκλος της Κύπρου". Εκανε στο Βουκουρέστι, στην έδρα της Φιλολογικής Σχολής, μια πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξη στα γαλλικά για την Κυπριακή Λογοτεχνία.
Από το 1958 ως το 1962 που έφυγε για την Κύπρο, έδινε στη ραδιοφωνική εκπομπή "Η Φωνή της Αλήθειας" δυο φορές την εβδομάδα, ένα μελετημένο, σοβαρό σχόλιο πάνω σε πολιτιστικά θέματα. Καθένα σχόλιό του ήτανε γι' αυτόν μια αφορμή να εξάρει τη βαθιά πίστη του στον άνθρωπο και να πατάξει με ψυχρή επιχειρηματολογία ή με καταλυτική σάτιρα το σκοταδισμό, τη βία, τη βαναυσότητα σε όλες τις μορφές τους. Αναφέρω και την άλλη του δραστηριότητα, την καθημερινή, τις σοφές γνώμες του για την προώθηση της λογοτεχνικής και γενικά της πνευματικής κίνησης των εξορίστων.
Γενικεύοντας, λέγω: Το πέρασμα του Θοδόση ανάμεσά μας ήταν μια πνοή ανθρωπιάς, πνευματικότητας και υγιούς αισιοδοξίας".

* * *

Μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κύπρου, ο Θοδόσης ξαναγύρισε στον τόπο του τον Ιούνη του 1962. Εγκαταστάθηκε στη Λευκωσία μαζί με την Αλεξάντρα, με πρόθεση να μείνει μόνιμα πια στο νησί. Ασχολήθηκε, και πάλι, με τα πνευματικά ζητήματα του τόπου και με τη δημοσιογραφία. Είχε τακτική στήλη στο περιοδικό "Νέα εποχή" και στην εφημερίδα "Χαραυγή". Παράλληλα, δημοσίευε, κάπου κάπου, συνεργασία του και σε άλλα λογοτεχνικά περιοδικά της Κύπρου και της Ελλάδας. Ενα διάστημα (1963 - 1964), δίδαξε γαλλική γλώσσα στην Παγκύπρια Ακαδημία Θηλέων, της Λευκωσίας.

Το Μάη του 1965, συμμετείχε στην τριμελή αντιπροσωπεία της Κύπρου στο Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων στο Βερολίνο και τη Βαϊμάρη. Μίλησε εκ μέρους της αντιπροσωπείας με θέμα: "Το χρέος των συγγραφέων να συμβάλουν με το έργο τους στην εδραίωση της ειρήνης".
Τον Ιούλη του 1966, ύστερ' από μακρόχρονη αρρώστια, πεθαίνει η Αλεξάντρα, η ακριβή του συντρόφισσα. Πολύ βαρύ το χτύπημα για τον Θοδόση, που ήτανε και κείνος σοβαρά άρρωστος. Η υγεία του χειροτερεύει από μήνα σε μήνα. Στο χρόνο απάνω, Ιούλη του 1967, πάει στο Βουκουρέστι. Μπαίνει στο νοσοκομείο, όπου έμεινε έξι μήνες. Αντιμετωπίζει με γενναιότητα τη δοκιμασία και νοσταλγεί την Κύπρο του.
Εκεί, στο νοσοκομείο του Βουκουρεστίου, πέθανε ο ποιητής, στις 23 Γενάρη 1968. Ο νεκρός μεταφέρθηκε στην Κύπρο, συνοδευόμενος από στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρουμανίας.
Κοινός τάφος στη Λευκωσία σκεπάζει τον ποιητή και την συντρόφισσά του».

ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Ι955 1959

Ο αγώνας του κυπριακού λαού, να αποτινάξει από τους ώμους του τον ζυγό της βρετανικής αποικιοκρατίας, βρήκε αλληλεγγύη και συμπαράσταση από το σύνολο σχεδόν του ελληνισμού. Οι φυλακίσεις, τα βασανιστήρια, οι ηρωικοί θάνατοι των αγωνιστών στις αγχόνες ή στα πεδία των μαχών, συνεγείρουν από το 1950 και μετά, την κοινή γνώμη σε Ελλάδα και Κύπρο, που τάσσεται μαχητικά υπέρ της ένωσης. Όσο πιο ταραγμένη γίνεται η κατάσταση στη μεγαλόνησο, τόσο πιο δυναμικές και ενθουσιώδεις γίνονται οι διαδηλώσεις των φοιτητών σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
Ούτε το λαϊκό τραγούδι όμως έμεινε ασυγκίνητο από τα γεγονότα αυτά, που συγκλόνιζαν την Κύπρο και την Ελλάδα. Τέσσερα από τα λαϊκά τραγούδια που γράφτηκαν την περίοδο αυτή με θέμα τον αγώνα του κυπριακού λαού παρουσιάζονται στο ποστ αυτό. Ενδιαφέρον χαρακτηριστικό και στα 4 αυτά τραγούδια είναι ότι ενώ στους στίχους τους εξυμνούν τον ηρωισμό των αγωνιστών, ο εχθρός τους είναι αόρατος. Πουθενά δεν αναφέρεται η βρετανική αποικιοκρατία…
Ας περάσουμε όμως στα τραγούδια.
Σε μουσική του Μπάμπη Μπακάλη και στίχους του Κώστα Βίρβου, ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδάει “η Κύπρος είναι ελληνική”. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε το 1965, δηλαδή 5 χρόνια μετά την ανακήρυξη της Κύπρου σε ανεξάρτητο κράτος… Παρ’ όλα αυτά όμως, εξακολουθεί να μιλάει για το “αγκάλιασμα της κόρης με τη μάνα”, δηλαδή για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.

Απ’ των Ελλήνων τις καρδιές
βγαίνει φωνή σαν λάβα
Φωνάζουν για την Κύπρο μας
που την κρατάνε σκλάβα
Η Κύπρος είναι Ελληνική
κι όλη η Ελλάδα την πονά
Θέλουν, δεν θέλουν γρήγορα
θα μας τη δώσουνε ξανά
Κι αυτοί που σκοτωθήκανε
να σώσουν τους συμμάχους
την Κύπρο να μας δώσετε
φωνάζουν απ’ τους τάφους
Η Κύπρος είναι Ελληνική…
Αχ θα σημάνει γρήγορα
της λευτεριάς καμπάνα
και με στοργή θ’ αγκαλιαστούν
η κόρη και η μάνα
Η Κύπρος είναι Ελληνική…

Από μια ηχογράφηση που έγινε το 1956 στην Αμερική , ακούμε τη Ρένα Ντάλια στο τραγούδι “Κύπρος βασανισμένη (ή θάνατος ή λευτεριά)” σε μουσική του Γιάννη Τατασόπουλου (ή Ντίλιγκερ) και στίχους του Νίκου Ρούτσου.
Αστράψαν και βροντήσανε
της Κύπρου τα ουράνια
κι οι σκλάβοι με ψυχή βαριά
βγήκαν να βρουν τη Λευτεριά
στ’ απάτητα ρουμάνια.
Εμπρός τρελή παληκαριά
ή θάνατος ή λευτεριά.
Με του Μακάριου το σταυρό
του Διγενή ντουφέκι
θα ξανακάνουν πέρα εκεί
την Κύπρο την ελληνική
περήφανη να στέκει.
Εμπρός τρελή παληκαριά
ή θάνατος ή λευτεριά.
Μην κλαίτε τον Καραολή
ούτε τον Δημητρίου.
Ποτίσαν μ’ αίμα της καρδιάς
το δέντρο της Ελευτεριάς
μα και του μαρτυρίου.
Εμπρός τρελή παληκαριά
ή θάνατος ή λευτεριά.

Ο Γιάννης Κουλουκάκης δηλώνει και τραγουδάει “Στην Κύπρο θα πάω να πολεμήσω”. Δυστυχώς δεν γνωρίζω περισσότερα στοιχεία για τους δημιουργούς του τραγουδιού και την χρονολογία της ηχογράφησης.
Φεύγω αγάπη μου γλυκιά
να πάω να πολεμήσω
στην Κύπρο μας ν’ αγωνιστώ
νίκη να της χαρίσω.
Μπορεί και να γυρίσω
μπορεί να μη γυρίσω.
Τ’ αγαπημένο σου φιλί
δώσ’ μου να ξεκινήσω.
Κι εσύ καλή μανούλα μου
κάνε την προσευχή σου
κι ένα κερί στην Παναγιά
τάξε για το παιδί σου.
Μπορεί και να γυρίσω
μπορεί να μη γυρίσω.
Στο πονεμένο σου φιλί
δώσ’ μου και την ευχή σου.
Δάκρυα χαράς στα μάτια μου
κυλάνε πριν να φύγω
γιατί στην Κύπρο εθελοντής
πάω να πολεμήσω.
Μπορεί και να γυρίσω
μπορεί να μη γυρίσω.
Την Ένωση της Κύπρου μας
να δω κι ας ξεψυχήσω.

«Η Κύπρος λευτερώθηκε». Ένα ακόμα τραγούδι σε μουσική Μπάμπη Μπακάλη και στίχους Κώστα Βίρβου. Τραγουδάνε ο Μανώλης Αγγελόπουλος και η Γιώτα Λύδια. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε το 1959, αμέσως μετά τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου που οδήγησαν στην κουτσουρεμένη ανεξαρτησία της μεγαλόνησου. Εκ των υστέρων ξέρουμε ότι παρά το ότι “η Κύπρος λευτερώθηκε”, η ανεξαρτησία που της δόθηκε ήταν μια ανεξαρτησία ανάπηρη, μ’ ένα σωρό δεσμεύσεις.
Η λευτεριά κερδίζεται
μονάχα με το αίμα.
Η Κύπρος λευτερώθηκε
χαρές και πανηγύρια.
Οι φυλακές ανοίξανε,
τα σύρματα λυγίσαν
και μόνο αυτοί που χάθηκαν
στα σπίτια δεν γυρίσαν.
Μάνες που χάσατε παιδιά
πέστε πως είναι ψέμα,
η λευτεριά κερδίζεται
μονάχα με το αίμα.
Η Κύπρος λευτερώθηκε
σβηστήκανε τα μίση.
Και οι καμπάνες του νησιού
σ’ όλη τη γη σημαίνουν
πως οι νεκροί της λευτεριάς
ποτέ τους δεν πεθαίνουν.
Μάνες που χάσατε παιδιά
πέστε πως είναι ψέμα,
η λευτεριά κερδίζεται
μονάχα με το αίμα.

Ο ΡΙΤΣΟΣ ΒΙΩΝΕ ΠΟΛΥ ΕΝΤΟΝΑ ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Συνέντευξη της Έρης Ρίτσου για τον ποιητή πατέρα της

28 Δεκεμβρίου 2009, 13:25 EET

ΑΠΕ

«Ο Ρίτσος βίωνε πολύ έντονα το δράμα της Κύπρου. Το καλοκαίρι του 1974 ήταν σαν πεθαμένος», θυμάται η κόρη του ποιητή, Έρη Ρίτσου, η οποία αποκαλύπτει ότι ο πατέρας της, για πρώτη φορά προσπάθησε να έλθει στην Κύπρο το 1960, αλλά η τότε κυβέρνηση της Ελλάδος δεν του έδωσε διαβατήριο. Τελικά ο Ρίτσος έκανε το πρώτο ταξίδι του στην Κύπρο τον Μάιο του 1979. Επισκέφθηκε το νησί μετά από δέκα χρόνια και ο τότε Κύπριος πρόεδρος Γιώργος Βασιλείου του απένειμε τον μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’.
Η λογοτέχνης Έρη Ρίτσου ήταν πρόσφατα στη Λευκωσία και μίλησε σε εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου ποιητή, την οποία οργάνωσαν το Υπουργείο Παιδείας, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και ο Σύνδεσμος Ελλήνων Φιλολόγων.
Στη συνομιλία, που είχαμε, μας μίλησε από καρδιάς για τον πατέρα, τον άνθρωπο , τον ποιητή, το ζωγράφο Γιάννη Ρίτσο.
ΕΡ: Σε λίγες μέρες συμπληρώνεται το έτος «Γιάννη Ρίτσου» με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του. Πως νιώθετε;
ΑΠ: Ήταν μια μεγάλη έκπληξη για μένα. Δεν περίμενα τόσες πολλές ποιοτικές εκδηλώσεις και τόσο μεγάλο ενδιαφέρον από το κοινό στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα πέρα από τις εκδηλώσεις, που οργάνωσε η Πολιτεία, έγιναν πάρα πολλές εκδηλώσεις από άλλους (σχολεία, δήμους, βιβλιοθήκες , συλλόγους κλπ) φορείς.
ΕΡ: Δηλαδή, οι εκδηλώσεις αυτές συνέβαλαν στην ουσιαστική επικοινωνία του κοινού με το έργο του;
ΑΠ: Νομίζω ναι. Στα σχολικά βιβλία, ο τρόπος παρουσίασης του Ρίτσου είναι τουλάχιστον λειψός και αποσπασματικός. Ειδικά οι εκδηλώσεις, που έγιναν στα σχολεία, συνέβαλαν να διαβάσουν τα παιδιά πολύ και απέκτησαν πληρέστερη εικόνα για την ποίηση του Ρίτσου. Επίσης είναι σημαντικό ότι το έργο του παρουσιάζεται στην ολότητα του και στο σύνολο του, ενώ μέχρι τώρα η τάση ήταν να στεκόμαστε κυρίως στα «Επικαιρικά» του ποιήματα και δευτερευόντως στους δραματικούς μονολόγους. Είναι κέρδος ότι παρουσιάστηκαν άγνωστες ή λίγο γνωστές μέχρι τώρα πτυχές του έργου του.
ΕΡ: Κατά τη γνώμη σας πως θα πρέπει να διδάσκεται ο Ρίτσος στα σχολεία;
ΑΠ: Ίσως θα πρέπει να γίνει ένας σωστότερος καταμερισμός, λαμβάνοντας υπόψη τις ηλικίες των μαθητών. Δηλαδή, «Το πρωινό άστρο» είναι ένα ποίημα πολύ τρυφερό, το οποίο μπορεί να το προσεγγίσουν μικρά παιδιά. Αλλά δεν μπορείς να βάλεις τρεις στίχους και να τελειώσεις. Χρειάζεται ένα απόσπασμα, που θα δώσει στο δάσκαλο τη δυνατότητα να μιλήσει παραπάνω.
ΕΡ: Στην Κύπρο έγιναν αρκετές εκδηλώσεις. Πως είδατε αυτή του περασμένου Σαββάτου, στην οποία παραβρεθήκατε;
ΑΠ: Είχε πολύ ενδιαφέρον και από τις εισηγήσεις και από την μεγάλη συμμετοχή. Ίσως χρειαζόταν περισσότερος χρόνος για συζήτηση μετά τις εισηγήσεις. Υπήρξε μια εξισορρόπηση ανάμεσα στις ακαδημαϊκές εισηγήσεις και στις περισσότερο βιωματικές, όπως της κυρίας Έλλης Παιονίδου.
ΕΡ: Σε πόσες γλώσσες έχει μεταφραστεί ο Γιάννης Ρίτσος;
ΑΠ: Σε πάνω από πενήντα και συνεχώς γίνονται νέες μεταφράσεις. Πρόσφατα. πήρα πέντε ή έξι καινούργια βιβλία μεταφράσεων από την Ισπανία, την Ιταλία, την Κούβα, από την Αίγυπτο, όπου για πρώτη φορά έγινε μετάφραση στα αραβικά από το πρωτότυπο.
ΕΡ: Υπάρχουν αδημοσίευτα έργα;
ΑΠ: Υπάρχουν ορισμένα. Κάποια στιγμή θα δημοσιευτούν και αυτά.
ΕΡ: Το αρχείο του πατέρα σας είναι στο Μουσείο Μπενάκη;
ΑΠ: Μάλιστα Αυτό για μένα ήταν μεγάλη ευτυχία και ανακούφιση γιατί το αρχείο πλέον φιλοξενείται από έναν καταξιωμένο φορέα και παύει να διατρέχει τον οποιονδήποτε κίνδυνο καταστροφής. Συγκεκριμένα το αρχείο με τα χειρόγραφα του φυλάσσεται στο Τμήμα των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη στην Κηφισιά, στο σπίτι του Στέφανου και της Πηνελόπης Δέλτα. Τα ζωγραφικά του έργα είναι στο Μουσείο Μπενάκη στο κέντρο της Αθήνας.
   
Ο ΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΡΙΤΣΟΥ
ΕΡ: Μια και μιλάμε για τα χειρόγραφά του θέλω να σας ρωτήσω για τον γραφικό του χαρακτήρα, ο οποίος παραπέμπει σε μια βυζαντινή γραφή. Έγραφε πάντα έτσι;
ΑΠ: Αυτός ήταν πάντα ο γραφικός του χαρακτήρας ακόμη και όταν έγραφε τη λίστα για τα ψώνια. Κάποτε τον είχα ρωτήσει. Μου είχε απαντήσει ότι η δουλειά του ήταν να γράφει και να περνά όλη τη μέρα του μπροστά σε μια κόλλα χαρτί. «Δεν θα μπορούσα να το κάνω έχοντας ένα τσαπατσούλικο χειρόγραφο. Θέλω αυτό που βλέπω να είναι ωραίο στο μάτι», μου είχε πει. Δούλευε πάρα πολύ τα ποιήματα του. Αν και πολυγραφότατος, δεν ήταν προχειρογράφος. Όταν έφτανε στην τελική γραφή του ποιήματος, το καθαρόγραφε σε βιβλιαράκι με διακοσμημένο το πρώτο γράμμα και στο τέλος με κάποιο σχέδιο.
Φαντάζομαι ότι, επειδή η βυζαντινή γραφή είναι μέσα στις παραστάσεις όλων, ιδιαίτερα των παλαιότερων, είναι κάτι που εμπνέει.
   
Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΜΟΥ
ΕΡ: Πώς ήταν ως πατέρας ο Γ. Ρίτσος;
ΑΠ: Με τον πατέρα μου δεν ζήσαμε πολύ καιρό μαζί, στα παιδικά μου χρόνια τον έβλεπα κυρίως στις διακοπές - Χριστούγεννα, Πάσχα, καλοκαίρι. Το παράδοξο είναι ότι μας έφερε πιο κοντά η... δικτατορία, διότι τότε τον έστειλαν σε κατ’ οίκον περιορισμό στη Σάμο, όπου ζούσα με τη μητέρα μου. Εκείνο ήταν και το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα που ζήσαμε μαζί σε συνέχεια. Έχω μόνο καλές αναμνήσεις - ίσως και το γεγονός ότι δεν ζούσαμε μαζί βοήθησε σ' αυτό, ακριβώς γιατί δεν προλάβαινε να υπάρξει φθορά στις σχέσεις μας. Τότε πηγαίναμε βόλτες στην παραλία. Σε αυτούς τους μοναχικούς μας περιπάτους δεν ήμασταν εντελώς μόνοι. Υπήρχε πάντα το “όργανον της τάξεως”, ασθμαίνον, πάνω στο ποδήλατό του, να παρακολουθεί τις “ύποπτες” κινήσεις μας». Ήταν πολύ τρυφερός άνθρωπος, δεν κρατούσε αποστάσεις. Έτσι ήταν με όλους. Ακόμη και στις πιο μαύρες του, στις πιο δύσκολες στιγμές, είχε πάντα μια μεγάλη αισιοδοξία μέσα του. Ακόμη και στα πιο σκοτεινά έργα του υπάρχει κάπου μία χαραμάδα φωτός. Από την εφηβεία και μετά ήταν ο άνθρωπος, που μου άνοιξε ορίζοντες. Συζητούσαμε για πάρα πολλά. Μόνο για πολιτική δεν μου μιλούσε μαζί μου.
ΕΡ: Γιατί αυτό;
ΑΠ: Πιστεύω ότι ήταν η θέση του αυτή. Πίστευε πως ό,τι είναι να ανακαλύψει ένα παιδί, θα το ανακαλύψει μόνο του. Δεν ήθελε επ' ουδενί να επηρεαστώ από την πορεία τη δική του και της μητέρας μου. Φρονούσε ότι ο καλύτερος τρόπος για να διαπαιδαγωγήσεις το παιδί σου είναι με την πράξη σου και με το συγκεκριμένο παράδειγμα της ζωής σου, δεν του λες τίποτε. Το παιδί θα αποφασίσει μόνο του τι θέλει να κάνει.
ΕΡ: Σε ποια ηλικία καταλάβατε την αξία του;
ΑΠ: Σε αρκετά προχωρημένη ηλικία, αφότου δηλαδή τελείωσα το σχολείο και πήγα στο πανεπιστήμιο. Ζούσα σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, στο Καρλόβασι της Σάμου, όπου οι άνθρωποι, και μάλιστα τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70, δεν είχαν ιδέα τι είναι ο Ρίτσος. Κι εγώ λοιπόν τότε δεν είχα την αίσθηση ότι ήταν κάτι εξαιρετικό. Αυτό το συνειδητοποίησα μόνο, όταν πήγα στη Γαλλία και γνώρισα ανθρώπους που ήξεραν το έργο του, το μελετούσαν και το θαύμαζαν.
Δεν είχα ποτέ κόμπλεξ ότι ζω κάτω από τη σκιά του. Ήμουν λοιπόν η κόρη της Γαρουφαλίτσας της γιατρού και ήμουν ευτυχής γι' αυτό.
ΕΡ: Ποια ανάμνηση κρατάτε πιο έντονη από τον πατέρα σας;
ΑΠ: Μια βαρκούλα, με την οποία με έπαιρνε στη θάλασσα. Επίσης με μάθαινε τους νέους χορούς και να ζωγραφίζω. Θυμάμαι ακόμη τα όμορφα αστεία του.
ΕΡ: Τι δώρα σας έκανε, όταν είσαστε παιδί;
ΑΠ: Ο πατέρας μου είχε πολύ καλό γούστο. Στη Σάμο μου έφερνε από την Αθήνα πολύ όμορφα φορεματάκια. Ήταν η μεγάλη μου χαρά να ανοίγω την βαλίτσα του για να δω τα δώρα, που έφερνε.
ΕΡ: Ο Ρίτσος ασχολήθηκε και με τις εικαστικές τέχνες. Ποια ήταν ακριβώς η σχέση του με αυτές;
ΑΠ: Νομίζω ότι η πρώτη του αγάπη ήταν η ζωγραφική. Ο ίδιος έλεγε ότι η μητέρα του είχε ένα αδελφό στο Λονδίνο, στον οποίο έγραψε να του στείλει χρώματα. Έτσι περίπου γύρω στα 1915 ο θείος Λεωνίδας του έστειλε μπογιές, που δεν υπήρχαν στην Ελλάδα. Είχε κάνει μεγάλες χαρές και από τότε ζωγράφιζε συνέχεια. Είχε καταπληκτική αίσθηση των χρωμάτων. Η εικαστική του ματιά φαίνεται πολύ στη ποίηση του. Ο ίδιος βέβαια θεωρούσε τη ζωγραφική ως πάρεργο και γι’ αυτό ποτέ δεν υπέγραφε τα έργα του. Μόνο σε κάποιες ακουαρέλες έχει τα αρχικά του και το μέρος όπου φτιάχτηκαν. Ο Ρίτσος ήταν πολυτάλαντος. Εκτός από ποιητής ήταν χορευτής, ηθοποιός, πιανίστας και ζωγράφος. Κάποτε τον είχα ρωτήσει, γιατί τελικά τον κέρδισε η ποίηση και μού απάντησε ότι συνέβη για πρακτικούς λόγους. Με τόσες διώξεις που είχε υποστεί το μόνο εύκολο ήταν να έχει δίπλα του ένα μολύβι και ένα κομμάτι χαρτί, ώστε να καταγράφει τις σκέψεις του. Η ζωή, λοιπόν, αποφάσισε γι' αυτόν.
ΕΡ: Σε ποια ηλικία διαβάσατε το πρώτο ποίημα του;
ΑΠ: Ήμουν πολύ μικρή. Με είχε βάλει η μητέρα μου να μάθω απέξω το «Πρωινό Άστρο», το οποίο είχε γράψει για τη γέννηση μου. Αργότερα ο ίδιος , όταν ήταν σε κατ' οίκον περιορισμό στη Σάμο, κατά την δικτατορία των συνταγματαρχών, μου διάβαζε ποιήματα του, χωρίς όμως να επιμείνει.
ΕΡ: Από όλα τα ποιήματα του πατέρα σας ποιο αγγίζει περισσότερο τη δική σας ψυχή;
ΑΠ: Το αγαπημένο μου ποίημα είναι η «Σονάτα του Σεληνόφωτος», ίσως επειδή το διάβασα στα 18 μου χρόνια σε περίοδο υπαρξιακών αναζητήσεων. Επίσης, με ελκύουν οι δραματικοί μονόλογοι.
ΕΡ: Πόσο επηρέασε το λογοτεχνικό σας έργο η ποίηση του πατέρα σας;
ΑΠ: Δεν ξέρω να σας πω. Ο επηρεασμός είναι εντελώς υποσυνείδητος.
ΕΡ: Είχατε μιλήσει για τη σημειολογία της ποίησης του;
ΑΠ: Δεν πρόλαβα να το κάνω. Όμως είμαι χαρούμενη, γιατί του είχα πει πόσο πολύ τον αγαπώ και τι σήμαινε για μένα, όπως το είπα και στη μάνα μου.
ΕΡ: Θα το μοιραστείτε μαζί μας;
ΑΠ: Ήταν ένας πάρα πολύ καλός άνθρωπος. Αυτός ήταν ο κύριος λόγος, που τον θαύμαζα. Ο Ρίτσος δεν ήταν καλός γενικά και αόριστα. Ήταν κομμουνιστής, αγαπούσε τον άνθρωπο και πάλευε για το καλό του. Την αγάπη του την αποδείκνυε έμπρακτα. Έβλεπα την ανθρωπιά του να εκδηλώνεται στην καθημερινή του ζωή.
   
ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
ΕΡ: Αυτή είναι μια χριστιανική αντίληψη της αγάπης. Ποιά ήταν η σχέση του πατέρα σας με το Θεό, με τη θρησκεία;
ΑΠ: Δεν υπάρχει, ή τουλάχιστον δεν υπήρχε Έλληνας στις γενιές μας, ο οποίος να μην έχει βαθιά μέσα του τη χριστιανική διδασκαλία, είναι βίωμα μας. Μεγαλώσαμε με την Εκκλησία, με τα πανηγύρια προς τιμή των Αγίων, με τα τροπάρια, με τα τραγούδια, που παρέπεμπαν σε αυτή την πίστη.
Εξάλλου, η κομμουνιστική ιδεολογία προσεγγίζει απόλυτα στο σημείο αυτό τη χριστιανική. Δηλαδή, ο στόχος και των δύο είναι η μορφοποίηση ενός ανθρωπίνου όντος, που από τη μια να προσεγγίζει το θείο και από την άλλη να προσεγγίζει τον ιδανικό άνθρωπο, που δεν εκμεταλλεύεται τον συνάνθρωπό του και συμπάσχει με αυτόν με τελικό στόχο τη δημιουργία μιας ιδανικής κοινωνίας.
Έτσι, το θρησκευτικό αίσθημα που ο Ρίτσος είχε βιώσει παιδί και η ιδεολογική του τοποθέτηση αργότερα, νομίζω ότι αποτελούν ένα συνδυασμό πραγμάτων, που εκφράζεται σε όλη την ποίηση του. Ο ίδιος βέβαια ήταν άθεος
ΕΡ: Ή δήλωνε άθεος
ΑΠ: Ναι. Για παράδειγμα ο «Επιτάφιος», αν δεν είχε ως βάση τον Επιτάφιο Θρήνο της Μεγάλης Παρασκευής, όλες τις θαυμάσιες βυζαντινές εικόνες στις εκκλησίες της Μονεμβασιάς και του Μυστρά, τα μοιρολόγια , δεν θα μπορούσε να είχε γραφεί. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι κάθε φορά μεγάλης συναισθηματικής φόρτισης ο Ρίτσος κατέφευγε στον δεκαπεντασύλλαβο, αυτό συμβαίνει και στον «Ύμνο και Θρήνο για την Κύπρο».
ΕΡ: Από τα ποιήματα του Ο Ρίτσος αγαπούσε περισσότερο τα «Επικαιρικά»;
ΑΠ: Τα «Επικαιρικά» γράφτηκαν για να εξυπηρετήσουν μια συγκεκριμένη ανάγκη σε δοσμένη χρονική στιγμή. Είναι αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ως η κοινωνική του προσφορά στον αγώνα του κόμματος, του κοινωνικού κινήματος και του ελληνικού λαού. Ο ίδιος αγαπούσε περισσότερο την «Τέταρτη Διάσταση» και το «Γίγνεσθαι». Σε αυτά θεωρούσε ότι βρίσκεται το «corpus» της ποιητικής του.
ΕΡ: Η ταφή του Ρίτσου στη γενέτειρα του την Μονεμβασιά ήταν δική του επιθυμία;
ΑΠ: Ήταν επιλογή της μητέρας μου και δική μου. Ο ίδιος επειδή αγαπούσε πολύ τη ζωή δεν ήθελε καν να σκεφθεί την πιθανότητα του θανάτου. Γι' αυτό δεν είχε εκφράσει καμία επιθυμία.
   
Ο ΡΙΤΣΟΣ ΚΑΙ Η ΚΥΠΡΟΣ
ΕΡ: Ο Γιάννης Ρίτσος ήρθε πρώτη φορά στην Κύπρο τον Μάιο του 1979 και μετά το 1989. Τι σας έλεγε για την Κύπρο;
ΑΠ: Ο Ρίτσος είχε μεγάλη αγάπη στην Κύπρο. Βίωσε έντονα το δράμα της. Παρακολουθούσε πολύ τις πολιτικές και λογοτεχνικές εξελίξεις στο νησί. Το καλοκαίρι του 1974 ήταν σαν πεθαμένος. Για πρώτη φορά προσπάθησε να έλθει στην Κύπρο το 1960, αλλά η τότε κυβέρνηση της Ελλάδος δεν του έδωσε διαβατήριο. Αυτό τον είχε απογοητεύσει πάρα πολύ.
Μετά το ταξίδι του 1989 στην Κύπρο η κατάσταση της υγείας του άρχισε να χειροτερεύει. Από την επιστροφή του στην Ελλάδα δεν έκανε άλλο ταξίδι , ούτε εμφανίστηκε σε άλλη εκδήλωση. Το καλοκαίρι του 1989 άρχισε να αποχαιρετά τον κόσμο με τα τελευταία του ποιήματα. Λίγο μετά έπαψε να παρακολουθεί τα πράγματα. Δεν διάβαζε εφημερίδα, δεν παρακολουθούσε τηλεόραση, ήταν πολύ καταπονημένος.
ΕΡ: Ποια ήταν η σχέση του με Σεφέρη και Ελύτη;
ΑΠ: Δεν είχαν ιδιαίτερες σχέσεις. Όμως τους παρακολουθούσε, διάβαζε το έργο τους και τους εκτιμούσε πάρα πολύ. Αν και έγραφε συνέχεια, διάβαζε πολύ ποίηση. Οι ποιητές στην τέχνη τους είναι μια μεγάλη αδελφότητα. Δεν έχει σημασία το ιδεολογικό ή το πολιτικό τους πιστεύω. O πατέρας μου θαύμαζε τον Έσδρα Πάουντ και τον Τόμας Έλιοτ.
Είχε πολλούς νεαρούς ποιητές φίλους, με τους οποίους λειτουργούσε κατά κάποιον τρόπο ως μέντορας, ως πνευματικός πατέρας. Τους έδινε συμβουλές, τους εμψύχωνε, προσπαθούσε να τους ανεβάζει το ηθικό, ακόμη και να βοηθά στα προσωπικά τους προβλήματα, ακριβώς για να μπορούν να αφιερώσουν τον καιρό τους και τις δυνάμεις τους στην ποίηση. «Κανείς δεν γεννιέται ποιητής, γίνεται σιγά-σιγά», έλεγε. Η συμβουλή του σε όλους ήταν: “αν θέλετε να γίνετε καλοί ποιητές, διαβάζετε πάρα πολλή ποίηση, διαβάζετε θεωρία, μάθετε να χειρίζεστε το όργανο αυτό με το οποίο καλείστε να εκφραστείτε, μάθετε τα μέτρα, τι είναι ίαμβος, τι είναι ανάπαιστος...».
ΕΡ: Πότε συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Θεοδωράκη;
ΑΠ: Δεν γνωρίζω να σας πω ακριβώς. Το βέβαιο είναι ότι γνώριζε τη μουσική του Μίκη και έτσι του έστειλε τον «Επιτάφιο», όταν ο Μίκης σπούδαζε στο Παρίσι. Ο ίδιος ο Μίκης έχει πει ότι μόλις πήρε το βιβλίο άρχισε να γράφει τη μουσική δίπλα στους στίχους. Το συγκεκριμένο βιβλίο το δάνεισε κάπου και δυστυχώς χάθηκε.-
 

ΥΜΝΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ.ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ

ιάννης Ρίτσος - `Υμνος και Θρήνος για την Κύπρο (ποίημα) Α. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ 1. Εισαγωγή Το ποίημα αυτό ανήκει στην ποιητική συλλογή του Γιάννη Ρίτσου με τον τίτλο «`Υμνος και θρήνος για την Κύπρο», η οποία γράφτηκε και κυκλοφόρησε στα 1974. Ο ποιητής είναι σαφώς επηρεασμένος από την πρόσφατη τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974. Τα τουρκικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν τότε στο νησί και κατέλαβαν το βόρειο τμήμα του, αναγκάζοντας τον ντόπιο πληθυσμό να εγκαταλείψει τα σπίτια του και να καταφύγει στο νότιο τμήμα του νησιού. Η τουρκική κατοχή του νησιού συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα λυρικό ποίημα με πατριωτικό περιεχόμενο, όπου ο ποιητής αποφεύγει τις αναφορές στην ιστορία. Το ποίημα έχει εγκωμιαστικό και ελεγειακό χαρακτήρα, καθώς είναι ταυτόχρονα ένας ύμνος και ένας θρήνος για την Κύπρο. Η γλώσσα του είναι απλή και πλησιάζει αρκετά το λαϊκό ιδίωμα. Η στιχουργική μορφή είναι παραδοσιακή. Το ποίημα είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο χωρισμένο σε δίστιχα, ενώ η ομοιοκαταληξία είναι ζευγαρωτή. 2. Νόημα Στο ποίημα αυτό ο ποιητής, επηρεασμένος από τα πρόσφατα γεγονότα της τουρκικής εισβολής, θρηνεί για τα βάσανα της Κύπρου, αλλά συγχρόνως υμνεί το νησί για τις τόσες φυσικές ομορφιές του. Η Κύπρος είναι ένα νησί τυραννισμένο από τις πολλές συμφορές που το βρήκαν κατά καιρούς. Ωστόσο, ο ποιητής νιώθει την ανάγκη να προσκυνήσει τα ιερά χώματα του, εκφράζοντας έτσι το σεβασμό του προς αυτό. Η Κύπρος, που είναι γεμάτη φυσικές ομορφιές και πλούσια κάλλη, πολλές φορές σκλαβώθηκε από ξένους κατακτητές και έπαθε μεγάλες καταστροφές. Οι αντίχριστοι είναι αυτοί που αποφασίζουν τώρα για την τύχη του νησιού, καθώς έγινε πιόνι στα χέρια τους. Μολονότι όμως η Κύπρος βρίσκεται σε θλιβερή κατάσταση, το μήνυμα που θέλει να μας δώσει ο ποιητής για την τύχη του νησιού είναι ελπιδοφόρο και αισιόδοξο. Ζητάει από το νησί να κάνει κουράγιο, γιατί σίγουρα στο μέλλον τα πράγματα θα πάνε καλύτερα γι’ αυτό και θ’ ακουστεί επιτέλους η «καμπάνα της ανάστασης». 3. Δομή Το ποίημα αποτελεί μια ενιαία ενότητα. 4. Ιδέες - Μηνύματα Η Κύπρος είναι ένα νησί που υποφέρει και δοκιμάζεται διαρκώς, καθώς οι ξένοι κατακτητές διαδέχονται ο ένας τον άλλο. Ωστόσο, θα έρθει κάποτε η μέρα που το νησί αυτό θα απαλλαγεί από τους τελευταίους του κατακτητές, τους Τούρκους. Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ` Γυμνασίου, σελ. 305) 1. Ποιοι οι ξένοι κατακτητές κατέλαβαν, κατά καιρούς, το νησί; Η Κύπρος είναι ένα νησί που, εξαιτίας της καλής της γεωγραφικής θέσης στην Ανατολική Μεσόγειο, γνώρισε πάρα πολλούς ξένους κατακτητές. Από τον 8ο αιώνα π.Χ. η Κύπρος αντιμετώπισε τις επιδρομές των Ασσυρίων, ενώ το 569π.Χ. καταλαμβάνουν το νησί οι Αιγύπτιοι. Ακολουθεί η περσική κατάκτηση του νησιού (525π.Χ.), από την οποία όμως απαλλάσσεται το 449π.Χ., όταν ο Αθηναίος στρατηγός Κίμωνας διώχνει τους Πέρσες και το ελευθερώνει. Το 30π.Χ. η Κύπρος γίνεται Ρωμαϊκή επαρχία. Τον 7ο αιώνα μ.Χ. πραγματοποιούνται πολλές αραβικές επιδρομές. Το 963μ.Χ. ο Νικηφόρος Φωκάς διώχνει τους Σαρακηνούς και προσαρτά το νησί στο Βυζαντινό κράτος. Στα 1191 η Κύπρος περνά στην κυριαρχία των `Αγγλων, στη συνέχεια των Γενουατών (14ος αιώνας) και των Ενετών (15ος αιώνας). Το 1571 καταλαμβάνουν το νησί οι Τούρκοι, ενώ το 1878 το παραχωρούν στους `Αγγλους. Η αγγλική κυριαρχία συνεχίζεται μέχρι το 1960, οπότε η Κύπρος αποκτά την ανεξαρτησία της. Το 1974, τέλος, γίνεται κατάληψη του ανατολικού τμήματος του νησιού από τους Τούρκους. 2. Ποιοι στίχοι εκφράζουν καλύτερα την ιστορική του μοίρα; Η ιστορική μοίρα του νησιού εκφράζεται καλύτερα μέσα από τους εξής στίχους: «πώς σου μάδησαν τ’ άνθια σου διπλοί, τριπλοί βαρβάροι» (στίχος 4) και «κι αντίχριστοι να παίζουνε την τύχη σου στα ζάρια» (στίχος 6). Η Κύπρος είναι ένας τόπος που γνώρισε πολλές φορές στην ιστορία της την ξένη κατάκτηση, καθώς και τις ολέθριες καταστροφές που μπορούν να επιφέρουν οι ξένοι δυνάστες. Επίσης, στον στίχο 6 φαίνεται η αδυναμία της Κύπρου να ορίσει μόνη της την τύχη της, με αποτέλεσμα να γίνεται έρμαιο στα χέρια των δυνατών και ισχυρών δυναστών. Πολλές φορές είδε την τύχη της να παίζεται στα «ζάρια των αντίχριστων», δηλαδή να αποφασίζουν οι ξένοι κατακτητές για την τύχη και τη ζωή της. 3. Με ποια μέσα αισθητικά προσπαθεί ο ποιητής να συνδυάσει τον ύμνο με το θρήνο; (Προτού απαντήσετε, να παρατηρήσετε τις εικόνες, τις λέξεις, το μέτρο και το ρυθμό του ποιήματος). Στο ποίημα αυτό ο ποιητής προσπαθεί να συνδυάσει τον ύμνο με το θρήνο χρησιμοποιώντας βασικά την αντίθεση: «Νησί πικρό, νησί γλυκό» (στίχος 1), «ολάνθιστο κλωνάρι, πώς σου μάδησαν τ’ άνθια σου» (στίχοι 3-4) και «μικροκόρη μας, που μας εγίνης μάνα» (στίχοι 7-8). Επίσης, ο ποιητής χρησιμοποιεί ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο σε δίστιχες στροφές, οργάνωση που μας θυμίζει δημοτικό τραγούδι. Τα δημοτικά τραγούδια είτε θρηνούν για τα βάσανα του λαού είτε υμνούν τα ηρωικά κατορθώματα των Ελλήνων. `Ετσι, με τον τρόπο αυτό ο ποιητής μας υποβάλλει αυτό το συνδυασμό του ύμνου με το θρήνο. 4. Με ποιο στίχο εκφράζει ο ποιητής την αισιοδοξία του για το μέλλον του νησιού; Ο τελευταίος στίχος του ποιήματος «`Υμνος και θρήνος της ζωής κι ανάστασης καμπάνα», είναι αυτός που κατεξοχήν εκφράζει την αισιοδοξία του ποιητή για το μέλλον του νησιού. Παρόλο που το νησί βρίσκεται σήμερα σε μια άθλια κατάσταση, καθώς είναι υποδουλωμένο στους βάρβαρους Τούρκους, εντούτοις ο ποιητής δεν παύει να ελπίζει και να πιστεύει στην τελική λύτρωση και δικαίωση του. Είναι σίγουρος ότι κάποτε θ’ ακουστεί της «ανάστασης η καμπάνα» και τότε το μέλλον και η ζωή των κατοίκων της Κύπρου θα είναι πολύ διαφορετική. Στέλνει λοιπόν στους αναγνώστες του ένα ελπιδοφόρο και αισιόδοξο μήνυμα για τη μελλοντική τύχη του κυπριακού λαού.

Γιάννης Ρίτσος: Ο ποιητής-αγωνιστής του Γιώργου Β. Γεωργίου Ο Ρίτσος χαρακτηριζεται συνηθως ως ποιητής της «Ρωμιοσύνης». Τίτλος, ολωσδιόλου παραστατικός, αφού υποδεικνύει την ομώνυμη ποιητική σύνθεση, που όμως ταυτόχρονα υπαινίσσεται την ευρύτητα του Ρίτσου ως ποιητή, την οικουμενική του συνείδηση, την αντίληψη ότι ανήκει και ξεκινά από τον απλό λαό.

Κύπρος

Το 1974 συνθέτει το ποίημα «Υμνος και θρήνος για την Κύπρο» σε λαϊκό δεκαπεντασύλλαβο, έργο καθάριο στα νοήματα, που συνταιριάζει τη μοίρα του δικού μας πονεμένου λαού: «Νησί πικρό, νησί γλυκό, νησί τυραγνισμένο,/ κάνω τον πόνο σου να πω και προσκυνώ και μένω […]. Κουράγιο, μικροκόρη μας, που μας εγίνεις μάνα,/ ύμνος και θρήνος της ζωής κι ανάστασης καμπάνα», Καρλόβασι Σάμου, 20. VIII.74. Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Ρίτσος θυμήθηκε την Κύπρο. Ηδη, το 1957 είχε γράψει το ποίημα «Αποχαιρετισμός» στη μνήμη του Γρηγόρη Αυξεντίου: «Μου χρειάζεται πριν απ’ το θάνατό μου μια ύστατη γνώση,/ η γνώση του θανάτου μου, για να μπορέσω να πεθάνω».

Εξάλλου, μες στις τόσες βραβεύσεις του, διαφεύγει της προσοχής, ακόμα και σε προσεκτικές εκδόσεις για τη ζωή και το έργο του, πως στα 1979 ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης Λευκωσίας, δύο χρόνια μετά που προτάθηκε για το Νόμπελ.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Γιῶργος Σεφέρης - Βιογραφικό

---

Ὁ μεγάλος ποιητὴς Γιῶργος Σεφέρης, φιλ. ψευδώνυμο τοῦ Γιώργου Σεφεριάδη, γεννήθηκε στὴ Σμύρνη τὸ 1900 καὶ πέθανε στὴν Ἀθήνα τὸ 1971. Ἦταν γιὸς τοῦ διακεκριμένου καθηγητῆ τοῦ Διεθνοῦς δικαιοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Στέλιου Σεφεριάδη. Μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ καταστροφή, ἀφήνοντας πλούσιο σπιτικό, ἐγκαταστάθηκε οἰκογενειακῶς στὴν Ἀθήνα. Σπούδασε νομικὰ καὶ πολιτικὲς ἐπιστῆμες στὸ Παρίσι καὶ σταδιοδρόμησε στὸ διπλωματικὸ κλάδο, ὅπου ὑπηρέτησε σὲ διάφορες χῶρες καὶ τέλος ὡς πρεσβευτὴς στὸ Λονδίνο. Ὁ ποιητὴς μεγάλωσε μέσα σὲ προοδευτικὸ δημοκρατικὸ περιβάλλον. Ὁ πατέρας του καθηγητὴς τῆς Νομικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν, σύμβουλος Ἐπικρατείας καὶ Ἀκαδημαϊκός, κι ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ θερμοὺς δημοτικιστές, παύτηκε γιὰ τὰ δημοκρατικά του φρονήματα δυὸ φορὲς ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο, τὸ 1920 καὶ τὸ 1938. Ἔτσι, ὁ ποιητὴς γαλουχήθηκε ἀπὸ μικρός με τὰ νάματα τῆς ἐλευθερίας, καὶ τῆς ἐλεύθερης σκέψης.
Ὁ ποιητὴς Γιῶργος Σεφέρης πρωτοπαρουσιάστηκε στὰ ἑλληνικὰ γράμματα μὲ τὴν ποιητικὴ συλλογὴ Στροφὲς στὰ 1931, σὲ 200 ἀντίτυπα ἀριθμημένα. Στὰ 1932 παρουσιάζει τὸ ποίημα Στέρνα, χωρὶς ὄνομα συγγραφέα, ἀλλὰ μὲ τὴν ὑπογραφή του σὲ 50 ἀντίτυπα. Τo 1935, σὲ 150 ἀριθμημένα ἀντίτυπα μᾶς παρουσιάζει τὴν ποιητικὴ συλλογὴ Μυθιστόρημα.
Στὴ συνέχεια δημοσιεύει στὸ περιοδικὸ «Νέα Γράμματα» τὸ ποίημα Γυμνοπαιδία. Τo 1940, σὲ 356 ἀριθμημένα ἀντίτυπα, μᾶς παρουσιάζει τὴ συλλογὴ Τετράδιο Γυμνασμάτων. Τoν ἴδιο χρόνο σὲ 317 ἀριθμημένα ἀντίτυπα μᾶς παρουσιάζει τὴν ποιητικὴ συλλογὴ Ἡμερολόγιο καταστρώματος Α. Τo 1944 τὸ Ἡμερολόγιο καταστρώματος B. Τo 1937 τὴν Κίχλη, καὶ τέλος τὸ 1955 τὸ Ἡμερολόγιο καταστρώματος Γ (μὲ τὸν ὑπότιτλο ... Κύπρον οὗ μ᾿ ἐθέσπισεν...). Ὅλο τὸ παραπάνω ποιητικὸ ἔργο τοῦ Σεφέρη ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν Ἐκδ. οἶκο «Ἴκαρος» μὲ τὸ γενικὸ τίτλο «Ποιήματα», ὄγδοη ἔκδοση 1975.
Κρίνοντας τὸ ἔργο τοῦ ποιητῆ θὰ πρέπει νὰ λάβουμε ὑπόψη μας τὴ βαθύτατη καὶ πλατιὰ μόρφωσή του, ποὺ ξεκινάει ἀπὸ τὴν ἀπόλυτη ἐξοικείωση μὲ τὰ κείμενα τῶν ἀρχαίων, μέσα στὰ ὁποῖα συνάντησε τὰ διδάγματα τῆς αἰώνιας κληρονομιᾶς τοῦ πνεύματος, κι ὕστερα στοὺς ρωμαϊκοὺς καὶ βυζαντινοὺς χρόνους, μέχρι τὸ θρυλικὸ ῾21 καὶ τοὺς διδάχους τῆς γνήσιας ἐθνικῆς παράδοσης, ὅπως τὸν Μακρυγιάννη, τὸν «ἀγράμματο Διδάσκαλο τοῦ Γένους», ὅπως τὸν ἀποκαλεῖ, ὡς τὸ λαϊκὸ ποιητὴ τῆς ζωγραφικῆς, τὸν Λέσβιο Θεόφιλο. Αὐτὸς «ὁ κόσμος τῆς ρωμιοσύνης» γυρίζει συνέχεια στὸ νοῦ του καὶ αὐτὸν ζεῖ στὰ ὁράματά του καὶ αὐτὸν προσπαθεῖ ν᾿ ἀναστηλώσει μέσ᾿ ἀπὸ τὰ χαλάσματα καὶ τὰ συντρίμμια τῶν ἀνασκαφῶν μὲ τοὺς στίχους τῶν ποιημάτων του.
Κάτοχος τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος καὶ τῶν νέων ἰδεῶν καὶ ρευμάτων τῆς τέχνης, ἔγινε ὁ θερμότερος ὑποστηρικτὴς τῆς ὑπερρεαλιστικῆς ποίησης στὴ χώρα μας, ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὸ «Συμβολισμό» τοῦ Γάλλου Πὼλ Κλωντέλ, τοῦ Ἀμερικανοῦ Ἐσδρα Πάουντ καὶ περισσότερο τοῦ Ἀγγλου Τ. Σ. Ἐλιοτ. Ἂν σ᾿ αὐτὰ προσθέσουμε καὶ τὴν πίκρα ποὺ φέρνει μέσα του ὁ ποιητὴς γιὰ τὸν πόνο τοῦ ξεριζωμοῦ, τὸ ὅραμα τοῦ χαμένου πατρογονικοῦ σπιτιοῦ, ποὺ στέγασε τὶς πρῶτες ἐφηβικές του ἀνησυχίες, θὰ καταλάβουμε καλύτερα τὰ λόγια του γιὰ «τὸν καημὸ τῆς ρωμιοσύνης» καὶ τὰ λόγια του ἴδιου: Ἡ μνήμη ὅπου καὶ νὰ τὴν ἀγγίξεις πονεῖ. Γι᾿ αὐτό, σὲ ὁλόκληρο τὸ ποιητικό του οἰκοδόμημα, μὲ ἐπιμονὴ καὶ ὑπομονὴ προσπαθεῖ νὰ πλάσει τὸ τέλειο ὑπόδειγμα τῆς καθαρὰ ἑλληνικῆς ἀρετῆς, ποὺ συνοψίζεται σὲ τοῦτο: τὴν καθαρὴ κρίση, τὸ ἀνθρώπινο θάρρος, τὴν ἀσίγαστη λαχτάρα γιὰ δημιουργία, τὴν ἀγάπη γιὰ τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν ἐλευθερία, καὶ τὴν ἀποφυγὴ κάθε ὑπερβολῆς, μὲ τὴ σημασία ποὺ ἔδιναν οἱ ἀρχαῖοι στὴ λέξη «φρόνημα». Καὶ τοῦτο τὸ ἔκαμε, γιατὶ ὅπως λέει κάπου ὁ ἴδιος: ὁ ἑλληνισμὸς εἶναι δύσκολος, ναὶ μὰ γι᾿ αὐτὸ ἀξίζει τὸν κόπο.
Κοιτάζοντας τὴν ποίηση τοῦ Σεφέρη στὸ σύνολό της, ἀντιμετωπίζομε ἕνα πρόβλημα. Ἂς τὸ δοῦμε ἀπὸ κοντά. Στὴν ποίηση τοῦ Σεφέρη ὑπάρχουν δυὸ ἐναλλασσόμενα πρόσωπα, ποὺ μᾶς πιστοποιοῦν τὸ διχασμὸ τοῦ ποιητῆ. Ὑπάρχουν τὰ ποιήματα τὰ ἁπλὰ καὶ εὐκολονόητα καὶ τὰ ποιήματα τὰ κλειστά, τὰ δύσκολα, τὰ ἑρμητικὰ ποιήματα. Ὅταν τὸ 1931 ὁ Σεφέρης τύπωσε τὴν πρώτη ποιητική του συλλογὴ τὴ Στροφή, ὁ Παλαμᾶς σὲ μιὰ ἐπιστολή του πρὸς τὴ «Νέα Ἑστία» ἔγραψε, πώς: «δυὸ παράγοντες συνιστοῦν τὴν ποιητικὴ γλώσσα: Τὸ παραδομένο, δηλαδὴ τοὺς γνωστούς, δοκιμασμένους ἀπὸ τὰ χρόνια καὶ πολυμεταχειρισμένους τρόπους, καὶ τὸ ἀπαράδεκτο, ὅπου μας παραστέκει ἡ φοβέρα τοῦ ἀσύλληπτου καὶ τοῦ ἀκατανόητου καὶ ὅπου ὁ Σεφέρης βρίσκει τὸ στοιχεῖο του. Τὰ ποιήματα τῆς Στροφῆς εἶναι κρυπτογραφικά. Χρειάζονται κάποιο κλειδὶ ποὺ δὲν τὸ βλέπω». Αὐτὰ εἶπε ὁ Παλαμᾶς γιὰ τὴ Στροφή. Τί θὰ ῾λεγε γιὰ τὶς ἄλλες συλλογὲς τοῦ Σεφέρη; Νὰ ἕνα ἀκόμα πρόβλημα.
Πάντως ὕστερα ἀπὸ τὴν κατάκτηση τῆς νέας ποίησης ἀπὸ τὴν ὑπερρεαλιστικὴ τεχνοτροπία, τὴν διαφοροποίησή της στὸν νεώτερο ποιητικὸ χῶρο καὶ τὴν ἐξοικείωσή μας μὲ τὴν ποιητικὴ γλώσσα τῆς ἐποχῆς μας, ἔχοντας ὑπόψη μας καὶ τὰ μεταγενέστερα ἔργα τοῦ Σεφέρη, δὲν μποροῦμε νὰ δεχτοῦμε τὰ ποιήματα τῆς «Στροφῆς», σὰν κρυπτογραφικά...

... Στὸ περιγιάλι τὸ κρυφὸ κι ἄσπρο σὰν περιστέρι διψάσαμε τὸ μεσημέρι μὰ τὸ νερὸ γλυφό...

Μετὰ τὴ Στροφή, ἀκολούθησε ἡ Στέρνα, ἕνα ποίημα, ποὺ οἱ στίχοι του ἔχουν ἐξαίρετη διαφάνεια καὶ κρυσταλλικὴ καθαρότητα, μὰ ποὺ τὸ νόημά του εἶναι σκοτεινὸ καὶ ἀπαραβίαστο. Ὅσο κι ἂν προσπαθήσουμε νὰ συλλάβουμε τὴ σκέψη τοῦ ποιητῆ, δὲν τὸ κατορθώνουμε. Ἡ Στέρνα - ὅπως καὶ ἡ Κίχλη καὶ τὰ Τρία κρυφὰ ποιήματα, - ἀνήκουν στὴν κατηγορία τῶν ποιημάτων ποὺ δίνουν στοὺς κριτικοὺς ἀνεξάντλητα «πεδία ἑρμηνευτικῶν πιθανοτήτων», χωρὶς ποτὲ νὰ κατορθώνουν ν᾿ ἀποκρυπτογραφήσουν τὸ ἀληθινὸ νόημα τῆς σκέψης τοῦ ποιητῆ καὶ τὸ νόημα τοῦ περιεχομένου τους. Τὸ κλειδὶ τοῦ ἀπλησίαστου αὐτῶν τῶν ποιημάτων μας τὸ δίνει ὁ ἴδιος ὁ ποιητής, ὅταν μας λέει: «Στὸν καιρό μας ἡ ποίηση ἔγινε πιὸ πυκνή, πιὸ ἐλλειπτική, πιὸ δύσκολη, καὶ ὅσο κι ἂν πιστεύω πὼς γιὰ τὸν ἀσκημένο φίλο τῆς τέχνης, τέχνη δύσκολη δὲν ὑπάρχει, αἰσθάνομαι καὶ συμπαθῶ τὴν πίκρα τοῦ αὐτοδίδακτου, ποὺ βλέπει ὅτι ἔρχεται σ᾿ ἐπαφὴ μὲ πολὺ μικρότερο κοινό, παρὰ ἕνας ἠθοποιὸς τοῦ ἐλαφροῦ θεάτρου. Δὲν ἰσχυρίζομαι, ἀκόμα, ὅτι ἄλλη ποίηση, περισσότερο ἀνοιχτὴ δὲν μπορεῖ νὰ γίνει. Λέω μόνο ὅτι πρῶτα μ᾿ ἐνδιαφέρει ἡ συντήρηση τῆς ποίησης, ἔστω κι ἂν γιὰ τρεῖς μόνους ἀνθρώπους, κι ἔπειτα ἡ πλατύτερη ἐπαφὴ μὲ τὸν κόσμο».
Ἡ δεύτερη ποιητικὴ συλλογή, τὸ Μυθιστόρημα, ὑπῆρξε ἡ ἀποφασιστικὴ στροφὴ τοῦ ποιητῆ Σεφέρη πρὸς τὰ πρωτοποριακὰ ρεύματα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἐδῶ ὁ μύθος καὶ οἱ συγκεκριμένες ἱστορικὲς ἐμπειρίες, θὰ γίνουν τὸ σταθερὸ καὶ γονιμοποιὸ στοιχεῖο ὅπως καὶ στὴν κατοπινὴ ποιητική του δημιουργία. Ὅλα τὰ ποιήματα τοῦ Μυθιστορήματος εἶναι ἕνας ἀπόηχος ἀπὸ μνῆμες, ἀναπολήσεις καὶ σπαραγμοὺς τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς, ποὺ δίνονται μὲ δραματικὸ τρόπο, αὐστηρὰ ὀργανωμένη ποιητικὴ τέχνη, ἀπέριττη γλωσσικὴ διαύγεια, γνήσιο λυρισμὸ καὶ ἀπαισιόδοξη πνευματικότητα. «Εἶναι ἕνα εἶδος ποιητικῆς παράστασης - γράφει ὁ Μάρκος Αὐγέρης - ἀνάμεσα στὸ μύθο καὶ στὴν πραγματικότητα, μιὰ αὐτοβιογραφία, ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ τοῦ ποιητῆ, ποὺ ἐκφράζεται μὲ εἰκόνες καὶ σύμβολα». Πάντως καὶ τὸ Μυθιστόρημα εἶναι ἕνα ποιητικὸ σύνολο ποὺ ἀνήκει κατὰ μεγάλο μέρος στὴν κατηγορία τῶν «κλειστῶν» ποιημάτων, ποὺ κι ὁ ἀσκημένος ἀναγνώστης βρίσκεται μπροστὰ σ᾿ ἕνα τόσο πυκνὸ καὶ ἀδιαπέραστο ὑλικό, ὥστε νιώθει σὰν νὰ βρίσκεται ἀβοήθητος μέσα σ᾿ ἕνα ἀπέραντο σκοτεινὸ δάσος. Μὰ καὶ στὴ συνεχιζόμενη ποιητικὴ πορεία τοῦ ποιητῆ μὲ τὸ Τετράδιο Γυμνασμάτων, τὰ Ποιήματα τοῦ Στρατῆ Θαλασσινοῦ καὶ τὰ ποιήματα Σχέδια γιὰ ἕνα καλοκαίρι, τὸ ὕφος εἶναι σχεδὸν ὅμοιο μὲ τῶν ποιημάτων στὸ Μυθιστόρημα. Κάθε λοιπὸν προσπάθεια μονοδιάστατης ἑρμηνείας θὰ ἦταν ἀπαράδεκτη κι ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν ποιητή, ὁ ὁποῖος, μὲ κανέναν τρόπο, δὲν θὰ δεχόταν μία τέτοια ἑρμηνεία.
Κι ἐρχόμαστε τώρα στὴν ἐξέταση τῆς ποιητικῆς σειρᾶς Ἡμερολόγιο καταστρώματος Α-Β-Γ. Καὶ στὴ σειρὰ τῶν ποιημάτων «Ἡμερολόγιο καταστρώματος Α» ὑπάρχουν πολλὰ αἰνιγματικὰ καὶ ἀξεδιάλυτα σὰν φαντασίες ὀνείρου. Παρακολουθοῦμε κι ἐδῶ τὶς διαδοχικὲς ἐναλλαγὲς τοῦ «κλειστοῦ» με τὸ «ἀνοιχτό» ποίημα, ποὺ παρ᾿ ὅλη τὴν ἀνανέωση τῆς ἔκφρασης τοῦ ποιητῆ, οἱ γέφυρες τῆς ἐπικοινωνίας, σχεδὸν ἔxoυν κοπεῖ. Τὰ ποιήματα μᾶς παρουσιάζουν εἰκόνες - σύμβολα ποὺ δὲν συλλαβαίνει σχεδὸν κανεὶς τὸ νόημά τους, γιατὶ ἀλλάζουν σὰν σὲ καλειδοσκόπιο καὶ τελειώνουν μὲ μιὰ θαυμαστῆ λυρικὴ διάθεση, ἴδια ἀκατανόητη καὶ ἀξεδιάλυτη.
Στίχοι ἀπὸ τὸ ποίημα: «Les anges sont blancs» (Οἱ ἄγγελοι εἶναι λευκοί):

... Οἱ ἄγγελοι εἶναι λευκοὶ πυρωμένοι λευκοὶ καὶ τὸ μάτι μαραίνεται ποὺ θὰ τoυς ἀντικρίσει καὶ δὲν ὑπάρχει ἄλλος τρόπος πρέπει νὰ γίνεις σὰν τὴν πέτρα, ὅταν γυρεύεις τὴ συναναστροφή τους, κι ὅταν γυρεύεις τὸ θαῦμα πρέπει νὰ σπείρεις τὸ αἷμα σου στὶς ὀχτὼ γενιὲς τῶν ἀνέμων, γιατὶ τὸ θαῦμα δὲν εἶναι πουθενὰ παρὰ κυκλοφορεῖ μέσα στὶς φλέβες τοῦ ἄνθρωπου

Μὰ καὶ τὸ ἄλλο μὲ τὸν τίτλο: «Ἡ ἀπόφαση τῆς λησμονιᾶς», ἴδια γραφικά, γεμάτο εἰκόνες, καὶ σκέψεις γιὰ μᾶς τελείως ἀπόκρυφες...

... Μήτε θυμᾶσαι διαβάζοντας τὰ ψηφία μας πάνω στὶς πέτρες. Ὡστόσο μένεις ἐκστατικὸς μαζὶ μὲ τ᾿ ἀρνιά σου ποὺ μεγαλώνουν τὸ σῶμα σου μὲ τὸ μαλλί τους τώρα νιώθεις στὶς φλέβες σου μιὰ βοὴ θυσίας.

Πῶς νὰ ὀνομάσουμε ὅλα αὐτά; Τὸ σωστότερο θὰ ἦταν νὰ λέγαμε πὼς εἶναι μιὰ ὁμιλία τοῦ ποιητῆ μὲ τὸν ἑαυτό του, χωρὶς καμιὰ βούληση ἐπικοινωνίας. «Φυσικά, ἡ ποίηση τοῦ Σεφέρη - παρατηρεῖ ὁ Ἄνδρεας Καραντώνης - ἀπόσταγμα μακροχρόνιων πνευματικῶν βιώσεων καὶ συμβολικῶν συνδυασμῶν ποὺ γίνονται στὰ σκοτεινά, ὅπως τῶν μάγων, ἀποτείνεται σ᾿ ἕνα κοινὸ καλλιεργημένων, πολὺ μορφωμένων ἀτόμων, καὶ εἰδικότερα, σὲ μιὰ κατηγορία ἀναγνωστῶν ποὺ ἔχουν ἐξοικειωθεῖ μὲ ὅλα τὰ μυστικὰ τοῦ μοντέρνου ποιητικοῦ λόγου καὶ τῆς περίπλοκης ψυχολογίας τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου...».
Τὸ Ἡμερoλόγιο καταστρώματος Β εἶναι γεμάτο ἀπὸ εἰκόνες κι αἰσθήματα ἀπὸ τὴν πλανητικὴ ζωὴ τοῦ ποιητῆ. Ἀλλοῦ σατιρικὸς κι ἀλλοῦ πικρόχολος γιὰ ὅσα συμβαίνουν γύρω του, γίνεται ὁ τιμητὴς τοῦ πολιτικοῦ καὶ κοινωνικοῦ ἐκτροχιασμοῦ τῆς ἐποχῆς του, χωρὶς ν᾿ ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὶς παραλλαγὲς τῆς ψυχικῆς του διάθεσης, γύρω ἀπὸ τὶς ἔγνοιες τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου. Ἡ φρίκη τῆς πραγματικότητας ποὺ ζήσαμε στὸν πόλεμο τοῦ 40-45 διατυπώνεται ἐπιγραμματικὰ στὸ τρίτο ποίημα τῆς «Κίχλης»:

... Χῶρες τοῦ ἥλιου ποὺ δὲν μπορεῖτε ν᾿ ἀντικρίσετε τὸν ἥλιο. Χῶρες τοῦ ἀνθρώπου καὶ δὲν μπορεῖτε ν᾿ ἀντικρίσετε τὸν ἄνθρωπο...

Ἂς δοῦμε τώρα μὲ συντομία καὶ τὸ Ἡμερολόγιο καταστρώματος Γ, ποὺ ἀναφέρεται ὁλόκληρο στὴν Κύπρο.
Ὁ ποιητὴς ἐπισκέφτηκε τὸ νησὶ τῆς Ἀφροδίτης τὸ 1953 καὶ 1954, στὰ χρόνια ποὺ ζητοῦσε ἀπεγνωσμένα τὴν ἐλευθερία του ἀπὸ τοὺς Ἀγγλους. Κι ὅμως, ἂν ἀφαιρέσουμε μερικὲς ὑποτονικές, ἄτολμες, καὶ ὑπαινικτικὲς ἀναφορές, γιὰ νὰ μὴ θίξει τοὺς δυνάστες, στὸ ποίημα «Ἡ Σαλαμίνα τῆς Κύπρου», δὲν βλέπουμε πουθενὰ στὰ ἄλλα ποιήματά του τὴ φωνὴ τοῦ ἐθνικοῦ ποιητῆ - ὅπως θὰ ἔκανε ὁ Σολωμός, ὁ Κάλβος, ὁ Παλαμᾶς - ποὺ νὰ θέλει νὰ τονώσει ἕναν ὁλόκληρο λαὸ στὴ διαμαρτυρία του γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς λευτεριᾶς του. Ἡ ἐθνικὴ πλευρὰ τοῦ αἰτήματος τοῦ ἀδούλωτου Κυπριακοῦ λαοῦ δὲν στάθηκε τὸ κίνητρό του. Μήπως τὸν ἐμπόδισαν οἱ πολλὲς φιλίες του ἢ ἡ διπλωματική του ἰδιότητα; Πάντως τὸν παράσυραν οἱ παλιὲς μόνο μνῆμες γιὰ τὴν Ἑλένη τῆς Τροίας, ὅπως παρουσιάζει τὸ μύθο ὁ Εὐριπίδης καὶ οἱ ἀναμνήσεις ἀπὸ τὸ Κυπριακὸ «χρονικὸ τοῦ Μαχαιρᾶ», ποὺ καμιὰ σχέση δὲν εἶχαν μὲ τὸ καυτὸ πρόβλημα τῆς Κύπρου ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Ὅλες οἱ μεγαλαυχίες καὶ βαθυνούστατες τάχα ἀναλύσεις μερικῶν κριτικῶν, ποὺ θηρεύουν στὰ ἀνεξάντλητα «πεδία τῶν πιθανοτήτων» δὲν πείθουν κανένα πιά. Ὁ ποιητὴς Γιῶργος Σεφέρης δὲν θέλησε νὰ γίνει ὁ νέος βάρδος τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Στὴν Κύπρο δὲν εἶδε, παρὰ τ᾿ ἀρχαῖα φαντάσματα - ὅπως στὸ ποίημα «Ὁ βασιλιὰς τῆς Ἀσίνης» - ποὺ τ᾿ ἀνακαλεῖ ἀπὸ τὴν αἰωνία σιωπή, ἀνακατεύοντας ἀλλοτινὲς καὶ τωρινὲς μνῆμες μὲ τὸν ἴδιο πάντα «καημὸ τῆς Ρωμιοσύνης» καὶ τῆς τρισένδοξης ἱστορίας μας. Στὰ ποιήματα γιὰ τὴν Κύπρο, κυριευμένος ἀπὸ ἕνα αἴσθημα ψυχικῆς εὐφροσύνης, μπροστὰ στὶς ὀμορφιὲς τοῦ φυσικοῦ περίγυρου τοῦ νησιοῦ, μᾶς δίνει εἰκόνες φυσικῆς ὀμορφιᾶς ἀνεπανάληπτης πλαστικότητας.
Δὲν θὰ ἦταν ἄσκοπο νὰ ποῦμε ἐδῶ δυὸ λόγια γιὰ τοὺς τόσο πεζοὺς τίτλους τῶν ποιητικῶν συλλογῶν του. Ὁ ἴδιος ὁ ποιητὴς μᾶς ἐξηγεῖ τὸν τίτλο τῆς συλλογῆς του Μυθιστορήματα: «Εἶναι τὰ δυὸ συνθετικὰ ποὺ μ᾿ ἔκαναν νὰ διαλέξω τὸν τίτλο αὐτῆς τῆς ἐργασίας, Μύθος, γιατὶ χρησιμοποίησα ἀρκετὰ φανερὰ μιὰν ὁρισμένη μυθολογία, Ἱστορία, γιατὶ προσπάθησα νὰ ἐκφράσω, μὲ κάποιον εἱρμό, μιὰ κατάσταση τόσο ἀνεξάρτητη ἀπὸ μένα ὅσο καὶ τὰ πρόσωπα ἑνὸς μυθιστορήματος». Ὅσο γιὰ τὰ τρία Ἡμερολόγια καταστρώματος, γράφει: «Τό, κατάστρωμα δὲν εἶναι δικό μου, καθόλου δικό μου, εἶναι μιὰ κινούμενη πλατεία, ὅπου πέρασα κι ἐγώ, ἀλλὰ καὶ πολὺς κόσμος καὶ ὁ ἀέρας κι ἡ βροχὴ καὶ τ᾿ ἀνθρώπινα σώματα κι ἐκεῖνος ὁ ἄνθρωπος ποὺ πηγαίνει κλαίοντας, εἰκόνα πολλῶν ἀνθρώπων, κάμποσο γκροτέσκα, ποὺ ἔτυχε νὰ συναντήσω στὸ κατάστρωμά μου».
Κατάστρωμα λοιπὸν εἶναι ὁ ἀνοιχτὸς χῶρος κι ἐκεῖ ὁ ποιητὴς ἔρχεται σὲ συνάφεια μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ζεῖ μαζί τους τὰ πάθη τους καὶ τὶς περιπέτειές τους καὶ συμμερίζεται τὶς θλίψεις στὶς δραματικὲς συνθῆκες τῆς ζωῆς τοῦ ἄλλου. Ἔτσι κατάστρωμα σημαίνει: χρόνος, μύθος, ἱστορία, ἔξοδος ἀπὸ τὸ «Ἐγώ», ταύτιση τοῦ Ἐγὼ μὲ τὸ Ἐμεῖς, σημαίνει ἀλληλεγγύη, μιὰ λέξη ποὺ τόσο ἀγαποῦσε ὁ Σεφέρης.
Τέλος σημειώνουμε μὲ ἐνδιαφέρον, τὴν ἔκδοση μιᾶς ἀκόμα ποιητικῆς συλλογῆς τοῦ Γιώργου Σεφέρη, ποὺ βρέθηκε στὰ χαρτιά του μετὰ τὸ θάνατό του, Τετράδιο Γυμνασμάτων Β, 1976, μὲ φιλολογικὴ ἔπιμελειά του καθηγητῆ Γ. Π. Σαββίδη. Περιλαμβάνει 74 ποιήματα, 30 ἀπὸ τὰ ὁποῖα δημοσιεύονταν γιὰ πρώτη φορά, καθὼς καὶ βιβλιογραφικὲς καὶ ἑρμηνευτικὲς σημειώσεις. Πράγματι τὸ Τετράδιο Γυμνασμάτων Β μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἕνα οὐσιαστικὸ συμπλήρωμα τοῦ κυρίου σώματος, τῶν «Ποιημάτων» τοῦ Σεφέρη, καὶ ἕνα ἀπαραίτητο βοήθημα γιὰ κάθε μελετητὴ τῆς πολύτροπης ποιητικῆς του ἐξέλιξης.
Μὰ κάποτε ἔφτασε καὶ ἡ μεγάλη στιγμὴ γιὰ τὸν ποιητή, ὅταν ἦρθε ἀντιμέτωπός με τὸ χρέος του καὶ δὲν σώπασε. Μὲ τὴ γνωστὴ δήλωσή του ἐνάντια στὴν τυραννία τῆς πατρίδας του συγκίνησε ὅλες τὶς καρδιὲς τῶν Ἑλλήνων, κι ἔδωσε φτερὰ στὴν ἀγωνιστικὴ διάθεση τῆς νεολαίας τῆς πατρίδας του. Τὸ 1970 καὶ τὸ 1971 μὲ τὰ δυὸ κορυφαῖα ποιήματά του: «Οἱ Γάτες τ᾿ Ἅι-Νικόλα» καὶ «Ἐπὶ Ἀσπαλάθων», χάραξε γιὰ πάντα τ᾿ ὄνομά του στὸν τύμβο τῆς ἐλευθερίας.
Ὁ θάνατός του συντάραξε ὁλόκληρη τὴν Ἑλλάδα, διότι στὸ πρόσωπό του δὲν εἶδε μόνο τὸν ποιητή, ἀλλὰ τὸν ἀκατάβλητο πολεμιστή, ποὺ μάχεται στὶς ἐπάλξεις τοῦ Ἔθνους γιὰ τὴ σωτηρία τῆς Ἑλλάδας, τῆς ἀνθρωπιᾶς καὶ τῆς Ἐλευθερίας. Ἡ στάση ποὺ τὸν βρῆκε ὁ θάνατος ἦταν ἡ ὄρθια στάση τοῦ ὑπεύθυνου πνευματικοῦ ἀνθρώπου, τοῦ ἡγέτη καὶ Ἐθνικοῦ ποιητῆ.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ποίηση, ὁ Σεφέρης ἔχει κάμει μεταφράσεις ξένων ποιητῶν καὶ κυρίως τοῦ Τ. Σ. Ἔλιοτ. Ἐπίσης, μετάφρασε κατὰ ἀριστοτεχνικὸ τρόπο ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη τὸ Ἆσμα Ἀσμάτων καὶ ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη τὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη. Ἀκόμα ἔγραψε ἀξιόλογα δοκίμια γιὰ διάφορα ζητήματα τῆς τέχνης, γιὰ τὸ κρητικὸ ἀριστουργηματικὸ ποίημα Ἐρωτόκριτος καὶ τὸ δοκίμιο Διάλογος γιὰ τὴν ποίηση μεταξὺ Γ. Σεφέρη καὶ Κ. Τσάτσου. Τέλος διάφορα ἄρθρα, «Ἡμερολόγια» καὶ μελέτες ποὺ ἐκδόθηκαν μετὰ τὸ θάνατό του, σὲ δυὸ τόμους μὲ τὸν τίτλο Δοκιμές, φιλ. ἐπιμέλεια τοῦ καθηγητῆ Γ. Π. Σαββίδη.
Τὸ πόσο προσέχει ὁ Σεφέρης στὴν κατασκευὴ τοῦ λόγου του φαίνεται στὸ δοκίμιο γιὰ τὸν Μακρυγιάννη. Τρία εἶναι τὰ γνωρίσματά του. Ἡ διαλεγμένη λέξη ποὺ σιγὰ-σιγὰ γίνεται φράση· ἕνα μικρὸ ἀλλὰ ζυγισμένο καὶ καλὰ στημένο οἰκοδόμημα· τὸ ἀξιόλογο περιεχόμενό του καὶ ἡ προβολή του μὲ τὸ προσωπικὸ ὕφος. Στὸν Μακρυγιάννη στέκεται μὲ θαυμασμὸ μπροστὰ στὸν γνήσιο δημοτικὸ λόγο τῶν «Ἀπομνημονευμάτων» του, στὸν ἄμεσο καὶ φαινομενικὰ ἀνώμαλο, καὶ χωρὶς κανένα δισταγμὸ ὀνομάζει πρῶτο πεζογράφο μας τὸ συγγραφέα τους - «γιατὶ τὸν νομίζει σὰν ἕνα μεγάλο διδάσκαλο τῆς γλώσσας μας».
Ὁ Σεφέρης τιμήθηκε μὲ πολλὰ βραβεῖα, ἑλληνικὰ καὶ ξένα καὶ τὸ 1963 τοῦ ἀπονεμήθηκε τὸ Βραβεῖο Νόμπελ τῆς Λογοτεχνίας, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ ἀπένειμε ἡ Σουηδικὴ Ἀκαδημία σὲ Ἕλληνα συγγραφέα.

Ἔργα

Ποιήματα
Στροφὴ (1931)
Ἡ Στέρνα (1932)
Μυθιστόρημα (1935)
Γυμνοπαιδία (1936)
Τετράδιο Γυμνασμάτων (1940)
Ἡμερολόγιο καταστρώματος Α´ (1940)
Ἡμερολόγιο καταστρώματος Β´ (1944-1945)
Κίχλη (1947)
Ἡμερολόγιο καταστρώματος Γ´ (1955)
Τρία κρυφὰ Ποιήματα (1966)
Τετράδιο Γυμνασμάτων Β(1976)
Δοκίμια, Ἀλληλογραφία, Ἡμερολόγια
Διάλογος πάνω στὴν ποίηση (1939)
Δοκιμὲς (1944)
Ἐρωτόκριτος (1944)
Οἱ ὦρες τῆς κυρίας Ἐρσης (γιὰ τὸ ὁμώνυμο ἔργο τοῦ Ν. Γ. Πεντζίκη μὲ τὸ ψευδώνυμο Ἰγνάτης Τρελός) (1973)
Ἕξι νύχτες στὴν Ἀκρόπολη (1925-1927) (1973)

Ἀλληλογραφίες

Ἀλληλογραφία (Γ. Θεοτοκᾶ-Γ. Σεφέρη 1930-1966) (1975)
Ἀλληλογραφία (Ἄδ. Διαμαντή-Γ. Σεφέρη 1953-1970) (1988)
Ἀλληλογραφία (Γ. Σεφέρη-Ἀ. Καραντώνη 1931-1960) (1989)
Ἀλληλογραφία (Σεφέρης καὶ Μαρὼ 1936-1940) (1989)
Ἀλληλογραφία (Γ. Σεφέρη-Λορεντζάτου 1948-1968) (1990)

Ἡμερολόγια

Χειρόγραφο Σεπτ. 41 (1972)
Μέρες τοῦ 1945-51 (1973)
Μέρες Α (16-2-1925 ὡς 17-8-1931) (1975)
Μέρες Β (24-8-1931 ὡς 12-2-1934) (1975)
Μέρες Γ (16-4-1934 ὡς 14-12-1940) (1977)
Μέρες Δ (1977)
Μέρες Ε (1977)
Μέρες ΣΤ (1986)
Μέρες Ζ (1990)
Πολιτικὸ Ἡμερολόγιο Α (1973)
Πολιτικὸ Ἡμερολόγιο Β (1973)

Μεταφράσεις

Τ. Σ. Ἐλιοτ (1936)
Ἡ ἔρημη χώρα - Τ. Σ. Ἐλιοτ (1940)
Φονικὸ στὴν Ἐκκλησιὰ (1963)
Ἀντιγραφὲς - Yeats, Gide, Valery (1965)
Ἆσμα Ἀσμάτων (1965)
Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη (1966)
Γιῶργος Σεφέρης (1900 - 1971)

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΕΡΖΗΣ ΕΓΡΑΨΕ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ ΥΜΝΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ

Ο συνθέτης Μιχάλης Τερζής εμφανίστηκε στη δισκογραφία, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, πολύ νέος, σχεδόν 20χρονος, αλλά και πολύ δυναμικά, αφού η πρώτη του ολοκληρωμένη δισκογραφική δουλειά (Ύμνος και θρήνος για την Κύπρο) περιλάμβανε μελοποιήσεις ποιημάτων του Παλαμά και του Ρίτσου! Είχε δε την τύχη και την τιμή να τον παρουσιάσει στο κοινό ο Μίκης Θεοδωράκης!
Από τότε μέχρι και σήμερα, έχει μια συνεχή δισκογραφική παρουσία με δεκάδες δίσκους(προσωπικούς και συμμετοχές), διεθνείς κυκλοφορίες, συμμετοχές σε compilation – cd, μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο, καθώς και για ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικές σειρές. Έχει μελοποιήσει Έλληνες και ξένους ποιητές, μεγάλους στιχουργούς(Λευτέρης Παπαδόπουλος, Άκος Δασκαλόπουλος, Φώντας Λάδης κ.ά.) κι έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την μουσική μας παράδοση. Τα δε τραγούδια του τα έχουν ερμηνεύσει οι μεγαλύτεροι Έλληνες τραγουδιστές, όπου, ανάμεσά τους, ενδεικτικά, αναφέρουμε, τους : Γιώργο Νταλάρα, Δήμητρα Γαλάνη, Άλκηστη Πρωτοψάλτη, Ελευθερία Αρβανιτάκη, Γλυκερία, Σταμάτη Κόκοτα, Γιώργο Ζωγράφο, Μαρία Δημητριάδη κ.ά. Το έργο του, σοβαρό, με ευαισθησία, ποιότητα και ήθος, απευθύνεται στους εραστές της τέχνης και του καλού ελληνικού τραγουδιού, που ξέρουν να αναζητούν, αλλά και να αναγνωρίζουν τις αισθητικές αξίες.
Συναντηθήκαμε με τον Μιχάλη Τερζή και μας μίλησε, μ’ έναν τρόπο συναρπαστικό και παραστατικό, για τα πρώτα του βήματα στο τραγούδι, για το πολύπλευρο έργο του, για τη δημιουργική σχέση του με την ελληνική μουσική παράδοση και κληρονομιά, για τους ποιητές και τη μελοποίησή τους, για την ιδιαίτερη σχέση του με τον Παλαμά και την πιο ολοκληρωμένη δουλειά του στην ποίησή του, τον κύκλο τραγουδιών «Όλη τη μουσική μεσ’ στην αγάπη βάλε», όπου μας αποκάλυψε λεπτομέρειες για το πώς γράφτηκαν τα τραγούδια και πως ηχογραφήθηκαν. Αυτές όμως οι “λεπτομέρειες” είναι η Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού.
Επίσης, αναφέρθηκε στον πρόσφατο δίσκο του(Το παραμύθι μου), με τη Μαρία Σουλτάτου, αλλά και στα μελλοντικά σχέδιά του.
Παράλληλα, μας εκμυστηρεύτηκε την ανησυχία του για τα “πολλά σκουπίδια που παράγονται σήμερα στην Ελλάδα ”, την αγωνία του “ότι, ίσως, τα πιο ωραία τραγούδια να βρίσκονται στα συρτάρια των συνθετών”, την έκκλησή του “να εμπιστευτούν ξανά οι εταιρείες τους συνθέτες μαζί με τους τραγουδιστές” και την πεποίθησή του ότι “η κυρίαρχη γλώσσα του κόσμου είναι μία κι αυτή είναι η μουσική”!
Εν τέλει, νομίζουμε, ότι το μότο που θέτει ο Μιχάλης Τερζής είναι, στις μέρες μας, και εύστοχο και επίκαιρο : “Πες μου τι ακούς να σου πω ποιος είσαι”!

---

Πότε και πως καταλάβατε ότι η ζωή σας θα ταυτιστεί με τη μουσική; Ο τόπος καταγωγής σας, η Αξιούπολη της Μακεδονίας και, γενικότερα, η όλη πλούσια μουσική παράδοση της ευρύτερης περιοχής, έπαιξαν ρόλο στην ιδιαίτερη σχέση σας με τη μουσική;
Θυμάμαι ένα λαγούτο και μια κιθάρα κρεμασμένα στον τοίχο του πατρικού μου σπιτιού, κάτω εγώ να μετράω το μπόι μου για να τα πιάσω, να τα αγγίξω. Τα κοίταζα από δω, τα κοίταζα από κει, ώσπου ανεβαίνω σε μια καρέκλα . Η κουτρουβάλα δεν άργησε και βρέθηκα οριζοντιωμένος αγκαλιά με μια κιθάρα!
Αυτή είναι η πρώτη ουσιαστική εικόνα της ζωής μου , μαζί με έναν πελώριο ’’γίγαντα’’ στο βάθος, το όρος Πάικον και έναν τρομακτικό ήχο ,τις νύχτες του χειμώνα, ’’ Το τραίνο της Ευρώπης’’, που περνούσε ’’τη σιδερά γέφυρα’’ του Αξιού, πάντα την ίδια ώρα, γεμάτο μετανάστες για τη Γερμανία.
Αργότερα όλα αυτά γίνανε ’’οικεία’’ καθημερινότητα, διανθισμένη με πολύ αγάπη, ανεμελιά κοντά στη φύση και πολλά γλέντια στο σπίτι και στα Μακεδονίτικα πανηγύρια που ήτανε τρέλα. Τι σαντούρια, τι βιολιά, μαζί με ζουρνάδες, νταούλια, τραγούδια και λύρες!
Το σπίτι μας ήτανε πάντα ανοιχτό . Όλα αυτά φώτισαν την πρώτη μου συνείδηση. Ήταν ο κόσμος μου, μαζί με τον παππού τον Όμηρο και την παμπάλαια Οδύσσεια από μια έκδοση ετοιμόρροπη.

Ανήκετε στη γενιά των σπουδασμένων συνθετών, που άρχισε να διαδέχεται, σιγά-σιγά, την προηγούμενη, των αυτοδίδακτων. Οι μουσικές σπουδές σε τι σας διαφοροποιούν απ’ τους αυτοδίδακτους, όσον αφορά την έμπνευση και τη δημιουργία;
Οι μουσικές σπουδές βάζουν σε ’’τάξη’’ το μουσικό ένστικτο. Σου διαμορφώνουν τη μουσική συνείδηση. Σε βοηθάνε να αφαιρείς τα επουσιώδη. Μεγάλη υπόθεση η αφαίρεση και στη μουσική. Η γνώση φέρνει το μέτρο και την αρμονία, τις βασικές αρχές δηλαδή της μουσικής.
Όμως τι τα θέλεις; Υπάρχει και το θεϊκό φύσημα που τα έχει όλα. Ο Μάρκος, ο Τσιτσάνης, ο Ξυλούρης, ο Χαλκιάς κι όλοι ανεξαιρέτως οι άλλοι είναι αυτοδίδακτοι και φωτισμένοι. Κλέψαν τη μουσική από τα αστέρια. Δεν είναι θαύμα ; Είμαστε όλοι τελικά αυτοδίδακτοι.

Μπήκατε στην ελληνική δισκογραφία, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, πολύ μικρός, σχεδόν, 20 ετών! Πως έγινε αυτό το ξεκίνημα και ποιοι άνθρωποι του χώρου σας στάθηκαν στα πρώτα σας βήματα;
Έχοντας κάνει πιάνο και θεωρητικά στη Θεσσαλονίκη, βρέθηκα στην Αθήνα με ξένα ρούχα και άφραγκος.
Στην Πλάκα, ένα βράδυ του Νοέμβρη, με τραβούσε ο ήχος ενός πιάνου και το ‘’Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι’’ που χάιδευε το σκοτάδι. Πλησίασα ήσυχα και βρέθηκα στις “Εσπερίδες’’ του Γιάννη Αργύρη. Ήταν ο Σπύρος ο Μιχαηλίδης, μεγάλος μουσικός, που συνέχισε να αυτοσχεδιάζει στο πιάνο καπνίζοντας. Βρέθηκα στον πυρήνα της δημιουργίας ,μουσικοί, συνθέτες, ποιητές και δίπλα η … χούντα να κρυφακούει …
Ένα βράδυ ακούω έναν νέο ποιητή να διαβάζει κάτι δικό του, που κατέληγε έτσι : “Χειροκρότημα είναι: δυο χαστούκια που συναντιούνται στον αέρα”. Ήταν ο Δημήτρης Ιατρόπουλος.
Δίπλα στην ’’Απανεμιά’’, ο Γιώργος Ζωγράφος κι ο Βαγγέλης Ντίκος, αργά ένα βράδυ, με εύθυμη παρέα, μου κάνουνε πλάκα. -“Παίξε ρε και κάτι δικό σου”. Παίζω στο πιάνο δυο τραγούδια από τον ’’ Ύμνο και θρήνο για την Κύπρο’’ του Ρίτσου . Ο Γιώργος(Ζωγράφος) μου λέει , “Θα τα πούμε…”. Την άλλη μέρα με πήγε στη “Μίνως”, στον Μάκη Μάτσα και στον Αχιλλέα Θεοφίλου, για να ακούσουν τα τραγούδια, ακρόαση…
Η εντολή εδόθη. Ο δίσκος βγήκε με τον Γ. Ζωγράφο, τον Τ. Καρακατσάνη ενορχηστρωτή και μια νέα φωνή από την Κύπρο, την Άννα Βίσση, που τραγούδησε το ’’Γεια σας τριαντάφυλλα”, σε ποίηση Κ. Παλαμά.
Δεύτερη και φαρμακερή αφού η πρώτη απόπειρα είχε ναυαγήσει… Είχα πάει στα ‘’Νέα’’ και βρήκα τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. –“Κύριε Λευτέρη ξέρετε παίζω πιάνο…γράφω…”. –“Λέγε αγόρι μου τι θέλεις;”. – “Στίχους”, του λέω. Μου λέει, “Δώσε μου να ακούσω κάτι δικό σου”. Του πάω την άλλη μέρα δυο τραγούδια μου με δικούς μου και τους στίχους. –“Τέλεια είναι”, μου λέει. Θα σε στείλω στη “Μίνως”, στον Μάτσα. Νομίζω “πάνε’’ τα τραγούδια αυτά πολύ στον Νταλάρα. Θα σου δώσω κι εγώ μετά στίχους, αφού τώρα γράφω με τον Σπανό και τον Μπιθικώτση.
Πήγα. Η απάντηση αρνητική. Μου λέει ο Μάτσας –“ Ο Γιώργος(Νταλάρας) γράφει με τον Απ. Καλδάρα τώρα. Ας τα για αργότερα…”.

Υπήρξαν αγαπημένοι συνθέτες που σας επηρέασαν συνθετικά ή και κάποιο συγκεκριμένο μουσικό ρεύμα;
Ένα ραδιόφωνο - δώρο του πατέρα μου στη γιορτή μου - με τρέλανε. Με έφερε σε επαφή με την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τον Πύργο της Ηλείας . Ναι, άκουγα στην Αξιούπολη τον σταθμό του Πύργου με τους μετανάστες για την Αυστραλία στα Υπερωκεάνια ‘’Πατρίς’’ και “Ελληνίς’’ και τα λαϊκά τραγούδια της ξενιτιάς. Στο ραδιόφωνο αυτό άκουγα με τις ώρες Θεοδωράκη ,Χατζιδάκι, Τσιτσάνη, Βαμβακάρη, όπως τον τραγούδησε ο Μπιθικώτσης και ο Στράτος, τα λαϊκά με τον σπαραγμό του Καζαντζίδη, τις τριφωνίες με την χορωδία στην εκκλησία, τα παραπονεμένα επιτραπέζια τραγούδια της Μακεδονίας με τον Κουφογιάνκο, την Ξανθίππη Καραθανάση , τις αδερφές Χατζιδάκη με τα νησιώτικα . Βάλε και τους Beatles, ιταλικά και γαλλικά τραγούδια, νέγρικη Blues, jazz, τον Vivaldi με τις τέσσερις εποχές του, την 5η συμφωνία του Beethoven… Ο ήχος περιέχει ενέργεια συνταρακτική και ζωογόνο. Πες μου τι ακούς να σου πω ποιος είσαι!

Οι δημιουργίες σας είναι πολυποίκιλες, κύκλοι λαϊκών και λυρικών τραγουδιών, μπαλάντες, μελοποιημένη ποίηση, διασκευές παραδοσιακών τραγουδιών, οργανική μουσική και μουσική για το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση. Ποιο είναι το στοιχείο εκείνο που λειτουργεί ως “βασικός άξονας” σ’ όλη αυτήν την πολλαπλότητα του συνθέτη Μιχάλη Τερζή;
Όλα αυτά που αναφέρετε είναι οι διαφορετικές εκφάνσεις του ιδίου ακριβώς προσώπου και ο ‘’βασικός άξονας‘’, είναι η ανάγκη για έκφραση και η απάντηση σε ένα ισχυρό ερέθισμα. Ο λόγος ,ο ήχος , η εικόνα και η θεατρική πράξη, στην απόλυτή τους καθαρότητα , μαζί με το χάος των συναισθημάτων και των ιδεών είναι οι πιο μεγάλοι δυνάστες. Για να λυτρωθείς και να ισορροπήσεις - εάν είσαι κουρντισμένος κι έχεις ερωτηματικά - πρέπει να πάρεις θέση, να αποκριθείς. Να προσθέσεις μια φράση, δυο νότες που να ‘’κρατάνε’’ την αρμονία ή να την ανατρέπουν. Η αντράλα που νοιώθεις στην ψυχή μετράει και η συγκίνηση . Την λένε και έμπνευση…

Παρατηρώ ότι οι περισσότερες δισκογραφικές δουλειές σας είναι προσωπικές κι αποτελούν κύκλους τραγουδιών. Λιγότερες είναι οι συμμετοχές σας σε προσωπικούς δίσκους ερμηνευτών. Λειτουργείτε, συνθετικά, ως έμπνευση και διαδικασία, περισσότερο δημιουργικά με την κατάθεση συγκεκριμένων ολοκληρωμένων προσωπικών προτάσεων, από το να γράφετε και να δίνετε “σκόρπια” τραγούδια;
Προτιμώ τις ολοκληρωμένες δουλειές, που έχουν μια ομοιογένεια και μια κεντρική θεματολογία. Είσαι πιο ελεύθερος εκεί. Υπάρχουν και οι εξαιρέσεις βέβαια.
Τα σκόρπια τραγούδια είναι δώρα σε φίλους πού τα διαχειρίστηκαν εκείνοι. Δεν έχω την ευθύνη τους, εκτός από ελάχιστα.
Έπειτα συνεργούν και στον λεγόμενο κατακερματισμό που έβγαλε τους συνθέτες από τα δρώμενα. Τα αποτελέσματα είναι μπροστά μας σήμερα. Ορατά ακόμα και σε αυτούς που δεν ήθελαν να τα δουν. Πρέπει να εμπιστευθούν ξανά οι εταιρείες τους συνθέτες μαζί με τους τραγουδιστές. Να ξαναδούν το τραγούδι ως δημιουργία και τέχνη αναγκαία και κερδοφόρα.

Έχετε παρουσιάσει αρκετές δουλειές που έχουν άμεση σχέση είτε με την μουσική μας παράδοση («ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ», «ΝΟΣΤΙΜΟΝ ΗΜΑΡ», «ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ»κ.ά.), είτε με την αρχαία μας κληρονομιά («ΑΡΧΑΙΑ ΛΥΡΙΚΑ»). Πέρα από την ιστορική αξία όλης αυτής της παρακαταθήκης, πως νομίζετε ότι μπορεί να “μπολιαστεί” με το σήμερα και να αφορά τους νέους ακροατές του 21ου αιώνα;
Ο 21ος αιώνας φέρει τη συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία όλων των προηγούμενων. Είναι μεσ’ στο DNA μας όλα αυτά, γιατί είναι διαχρονικές αξίες . Είναι σαν τη μητρική γλώσσα δηλαδή. Εξελίσσεται αλλά πάνω στις ίδιες βάσεις. Κι οι πιτσιρικάδες που ακούνε heavy metal και rap, στο πανηγύρι του χωριού θα τη βρούνε και με τα κλαρίνα και τις λύρες.
Στην αλληλουχία του χρόνου τα αληθινά πράγματα μετράνε και αυτά μένουν. Αυτά που έχουν βάθος και αντίκρισμα στον κάθε τόπο και στους ανθρώπους του. Όλα τα σπουδαία μουσικά έργα παγκοσμίως έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Ο τρόπος, η φόρμα, οι επιλογές του κάθε δημιουργού που φέρνει στο φως ένα έργο, έχει μεγάλη σημασία. Όπως και η εποχή και η τεχνολογία των μέσων πού χρησιμοποιεί αυτός.
Οι κλασσικοί της δύσεως βασίστηκαν στις εκκλησιαστικές μονωδίες και στα λαϊκά και δημοτικά τραγούδια τους. Η όπερα στην αρχαία ελληνική τραγωδία και κωμωδία και στα παλιά ιταλικά τραγούδια των τροβαδούρων. Οι Beatles στις αγγλικανικές φόρμες των corals της αναγέννησης και στις ιρλανδέζικες μπαλάντες. Ο Σκαλκώτας , ο Καλομοίρης, ο Κωνσταντινίδης , ο Θεοδωράκης, εμπνεύστηκαν από τη δημοτική κι εκκλησιαστική εμπειρία. Κοιτάξτε όμως τι εκπληκτικές δομές έχουν δημιουργήσει. Από την εποχή του Ορφέα μέχρι σήμερα όλος ο μουσικός πλούτος είναι εδώ ,αρκεί να τον ανακαλύψουμε. Η διαχείριση του όμως θέλει γνώση. Δεν φτάνει μόνο το ταλέντο εδώ. Τα έργα που αναφέρατε τα αναμένει μια δεύτερη επεξεργασία σε ένα άλλο επίπεδο. Θα μου δοθεί η ευκαιρία άραγε ;

Έχετε μελοποιήσει Έλληνες (Παλαμάς, Ρίτσος, Καββαδίας, Πορφύρας) και ξένους (Μπρεχτ, Πωλ Ελυάρ) ποιητές. Λένε ότι στην μελοποίηση της ποίησης, είναι δύσκολο να εξευρεθεί η χρυσή ισορροπία, μεταξύ μουσικής και ποιητικού λόγου, αρκετές φορές υπερτερεί το ένα ή το άλλο. Εσείς πως προσεγγίζετε τον ποιητικό λόγο;
Η ισορροπία γενικά δεν είναι εύκολο πράγμα. Εμπνεύστηκα μουσική από κάποια ελάχιστα ποιήματα αυτών των σπουδαίων ποιητών και πειραματίστηκα μέσα στην πλοκή τους. Στάθηκα στο έργο τους με μεγάλο σεβασμό και ευθύνη. Σημασία έχει πάντοτε το αποτέλεσμα. Αν κάτι σε αγγίζει, αυτό γίνεται γιατί υπάρχει, είναι ζωντανό και σε συγκινεί σαν ολότητα. Ένα ποίημα σου διεγείρει όλες τις αισθήσεις, σε βάζει στον κόσμο του. Ακούς ‘’στο περιγιάλι το κρυφό’’ και αισθάνεσαι τον παφλασμό της θάλασσας. Πιο κάτω όμως, αυτή η ‘’γαλήνη’’ ανατρέπεται ‘’πήραμε τη ζωή μας λάθος”, λέει, “κι αλλάξαμε ζωή”. Ο ποιητής θέτει αμέσως δύο ερωτηματικά. Τα πράγματα ποτέ δεν είναι μονοσήμαντα. Το ειδύλλιο είναι η πρόφαση, αυτά όμως όλα είναι ήχος , άρα μουσική. Η τέχνη είναι για να βάζει πάντοτε αναπάντητα συνήθως ερωτηματικά. Κάνε εσύ την δική σου ανάγνωση. Αυτό γιατί η εκφορά του ποιητικού λόγου εμπεριέχει αυτοδύναμα έναν μεγάλο πλούτο μελωδικού και ρυθμικού κυματισμού. Η χρυσή ισορροπία ενυπάρχει. Θα την αγγίξεις ; Είναι πάντως πολύ ελκυστικό να προσπαθείς να ανακαλύψεις τις βαθύτερες δομές του λόγου και τις μελωδικές διακυμάνσεις αυτής της σχέσεως και να τις εντάξεις σ’ έναν κεντρικό σχεδιασμό. Ο ποιητικός λόγος, πάντως, μπορεί να εμπεριέχει μύριες όσες μελωδικές εκδοχές. Εσύ όμως ,ως συνθέτης, καλείσαι να καταθέσεις την δική σου έμπνευση και να είσαι αξιόπιστος. Στον τόπο μας αυτό ιστορικά έχει κατακτηθεί. Έχουν γίνει βέβαια και ασήμαντα πράγματα. Ο χρόνος είναι ο τελικός κριτής.

Βλέπω ότι, μέσα από τα έργα σας, επανέρχεστε συνεχώς στον Παλαμά. Ποια η ιδιαίτερη “σχέση” σας με τον συγκεκριμένο ποιητή;
Οι μεγάλοι ποιητές αποκαλύπτουν και διαχειρίζονται τις μεγάλες αλήθειες της ζωής και του κόσμου μας. Η τέχνη έχει αυτή την ευθύνη.
Ο Παλαμάς απευθύνεται στο νου και στην ψυχή του ανθρώπου. Στα κείμενά του είναι σοφός ,είναι δραματικός, λυρικός, ερωτικός γεμάτος σφρίγος νεανικό. Νοιάζεται για τον άνθρωπο και την μοίρα του. Είναι κοντά του σε κάθε εποχή σε κάθε φάση της ηλικίας και της ιστορίας του. Δεν είναι μια κιτρινισμένη φιγούρα που έρχεται από τον άλλο κόσμο. Ο Παλαμάς, λοιπόν, φέρνει στο φως κι εμπεριέχει στο έργο του όλους τους προγενέστερους, από την εποχή του Ομήρου και του Ησίοδου μέχρι τις μέρες μας και τον εμπεριέχουν όλοι οι μεταγενέστεροι κατά έναν τρόπο. Αυτό το σχήμα το συναντάμε σε όλα σχεδόν τα μεγάλα ποιητικά αναστήματα που έγραψαν στην ελληνική γλώσσα.
Η σχέση που βρίσκω εγώ τώρα εδώ είναι ότι ο Παλαμάς είναι μια γήινη και καθαρή φωνή που ακουμπάει στην αλήθεια του αιώνιου ανθρώπου, γιατί ο Παλαμάς είναι και παγκόσμιος πέρα από εθνικός. Έρχεται και μου σφυρίζει στο αυτί ότι η μεγαλύτερη αξία στον κόσμο μας είναι ο πολιτισμένος άνθρωπος κι έχουμε όλοι μια ευθύνη. Να παραμείνει ο άνθρωπος πολιτισμένος. Δηλαδή ξαναφέρνει το “πάντων χρημάτων μέτρον Άνθρωπος” των αρχαίων! Αλλιώς θα επικρατήσει το χάος της βαρβαρότητας. Δεν το βλέπουμε αυτό σήμερα; Ολόκληρη η ελληνική τέχνη, από καταβολής, στηρίζεται σ’ αυτό το αξίωμα . Δεν είναι σπουδαίο;

Το 1984 προσεγγίσατε την ποίηση του Παλαμά μέσα από ένα κύκλο τραγουδιών, με τον τίτλο «Όλη τη μουσική μεσ’ στην αγάπη βάλε». Σπουδαίες φωνές (Νταλάρας, Γαλάνη, Αρβανιτάκη, Θεοδόσης) ερμήνευσαν μια σειρά από τραγούδια γεμάτα απ’ όλα τα ηχοχρώματα της ελληνικής μουσικής. Ξεχώρισαν υπέροχα κομμάτια : «Ανατολή», «Σ’ αγαπώ», «Ο Διγενής», «Το σπίτι που γεννήθηκα», «Ο Μπαταριάς», «Στην αργατιά». Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτή τη δουλειά σας κι “αποκαλύψτε” μας κάποιες “λεπτομέρειες” απ’ την όλη δημιουργική διαδικασία μέχρι και την έκδοσή της σε δίσκο.
Πρωτάκουσα για τον Κ. Παλαμά στο σχολείο. Το θέμα ήταν, τα “Ακριτικά δημοτικά μας τραγούδια’’ με τον Διγενή και τον χάροντα ,ξέρετε. Μας διάβασε μια μέρα η Κυρία Γεωργία, η δασκάλα, ένα νεότερο ποίημα για τον Διγενή του Κ. Παλαμά, “Καβάλα πάει ο χάροντας τον Διγενή στον Άδη’’. Βρίσκω και στο σπίτι μια παλιά ανθολογία με την “Ανατολή” του : “Γιαννιώτικα ,Σμυρνιώτικα ,Πολίτικα…” και τι θράσος, άρχισα να προσπαθώ με την κιθάρα μου να τραγουδήσω αυτά τα “τραγούδια’’. Έτσι τα έβλεπα, σαν “τραγούδια’’. Ήτανε και ένας τρόπος να ξεγλιστράω από τα μαθήματα…
Αργότερα στο σπίτι του Άκου Δασκαλόπουλου, στην οδό Καρνεάδου - είχα “βγάλει’’ ήδη τα “Μανιάτικα’’ του Κάσση και τα “Αρχαία Λυρικά’’ -μιλούσαμε για ποίηση και μουσική. Του παίζω τον “Διγενή” με την κιθάρα. Μου λέει “στάσου”, βγάζει μια ανθολογία και μου διαβάζει “Όλη τη μουσική μεσ’ την αγάπη βάλε…”. Ώσπου να φθάσω στο σπίτι μου, στα Ιλίσια, είχα σχεδιάσει στο νου μου το βασικό θέμα του τραγουδιού. Έτσι κάπως ξεκίνησε αυτή η περιπέτεια.
Όταν άκουσε αργότερα ο Γ. Νταλάρας στο σπίτι του ολοκληρωμένο αυτό τον κύκλο, συγκινήθηκε πολύ . Είχε βιώματα. Θυμάμαι τις πρόβες και την εξαντλητική επιμονή του Γιώργου, το κάθε τι στα τραγούδια να είναι ζυγισμένο άριστα. Η “Ανατολή’’ ήταν το πρώτο τραγούδι που τραγούδησε στο studio ο Νταλάρας. Μπαίνει μέσα, ακούει μια δυο φορές την ορχήστρα και το καρφώνει με τη μία, τέλεια! Κοιταζόμαστε με τον Άκο(Δασκαλόπουλο) και τον Μακράκη, τέλεια! Ο Νταλάρας όμως είχε άλλη γνώμη! “Θα το ξαναπώ” , λέει. Το είπε μια ,το είπε δυο, το τραγούδι απογειώθηκε ! Εκείνος όμως συνέχιζε! Του λέω “Γιώργο , πιάσαμε το 100 τοις 100!”. Απαντάει, “του λείπει κάτι” και εξηγεί: “Όταν το τραγούδησες την πρώτη φορά στο σπίτι, εκείνη τη λέξη … ’’λυπητερά’’ την έβγαζες με μια αναπνοή”! Αυτό έψαχνε, τόσο λεπτολόγος! Αυτός είναι ο Νταλάρας! Έπαιξε ύστερα τον “διάλογο’’ με το λαγούτο του και μας πήρε το ξημέρωμα όταν τελειώσαμε, κατάκοποι αλλά ευτυχείς…
Ύστερα ήρθε η Δήμητρα Γαλάνη με τον Κώστα Γανωσέλη. Τι ανάστημα και η Δήμητρα και τι εκφραστική αρτιότητα.
Η Ελευθερία Αρβανιτάκη, στα πρώτα της βήματα, μας εξέπληξε με τον ’’Διγενή” και τον ’’Μπαταριά”.
Ο Διον. Θεοδόσης στο πρώτο τραγούδι της καριέρας του “το σπίτι που γεννήθηκα κι’ ας το πατούν οι ξένοι”, έγινε Εθνικός ύμνος στην Κύπρο.
Στη συνέχεια ασχολήθηκα με άλλα πράγματα -πέρασαν τα χρόνια- όμως τα τραγούδια αυτά μου έδειχναν ,με χίλιους τρόπους, ότι “θέλουν’’ να υπάρχουν μέσα στο χρόνο. Όταν λοιπόν η Ιωάννα Κουτσούρη μου ζήτησε να κάνω μια “βραδιά’’ στον “Ιανό” με μουσική μου και της πρότεινα διάφορα πράγματα, εκείνη επέλεξε τον Παλαμά μου. Την ευχαριστώ . Η συναυλία στις 27 Φεβρουαρίου 2007 ήταν πολύ πετυχημένη. Βοήθησε για αυτό και ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας ,ο Παντελής Θεοχαρίδης, η Μαρία Σουλτάτου (βασική ερμηνεύτριά μου) το φωνητικό συγκρότημα “Επωδός” με τον Τάκη Φάβιο και την Νίκη Βαλσάμη. Απαγγελίες ο Βασίλης Κολοβός. Επίσης ο καθηγητής του Παν/μίου Αθηνών κ. Κ.Γ. Κασίνης “Ο λυρικός Παλαμάς” και τελειόφοιτοι φοιτητές του σε απαγγελίες . Χορηγός επικοινωνίας η ΕΡΤ.
Ο κύκλος Παλαμά για μένα κλείνει με το έργο “Ο Ύμνος της Αθηνάς’’.
Έργο συμφωνικό παρουσιάστηκε στο “Παλλάς’’ το 1994 με τα μουσικά σύνολα της ΕΡΤ με μαέστρο τον Ανδρέα Πυλαρινό, την χορωδία Fons musicalis του Κωστή Κωνσταντάρα, ενορχ/ση Βασίλη Κουμπή, την Μαρία Μαρκέτου, τον Γιώργο Παππά. Την εποχή που ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν Δ/ντής τους και μου ζήτησε κάτι για τα σύνολα. Μια κεντρική συναυλία με το συνολικό μου έργο πάνω στον Κωστή Παλαμά , νομίζω θα βοηθούσε πολύ στο να ηχογραφηθεί και να κυκλοφορήσει ενιαίο αυτό το έργο.

Έχουν τραγουδήσει σε δίσκους σας μια σειρά εκλεκτών τραγουδιστών του “νέου κύματος”(Ζωγράφος, Αστεριάδη, Βιολάρης, Χωματά). Έχετε κάποια ιδιαίτερη αγάπη και σχέση με το συγκεκριμένο ρεύμα τραγουδιού και τους βασικούς ερμηνευτές του;
Σέβομαι πολύ το έργο και την σταθερή τους στάση μέσα στον χρόνο. Το έργο τους έχει αξία. Εγώ ,ως νεότερος, έζησα στις παρυφές αυτό το “κίνημα’’ - με την τόση ευγένεια και την ευαισθησία - στην Πλάκα κυρίως . Αγαπώ πολύ τα τραγούδια τους και την σχέση ανάσας που είχαν με τον κόσμο.
Χάρηκα πολύ όταν η Fm Records μου ζήτησε έναν δίσκο που να ξεκινάει από τον ρομαντισμό του Ν. Κύματος έως τον ρεαλισμό και το σφρίγος του έντεχνου. Μην ακούτε ταμπέλες μόνο καλό τραγούδι υπάρχει. Ήρθε και με βρήκε ο Σταύρος Μουφλουζέλης ,ο παραγωγός, και μου λέει σε θέλει ο Νίκος Κούρτης στην FM. Μου λένε θέλουμε τον πρώτο μας δίσκο με ελληνικό ρεπερτόριο - μέχρι τότε κάνανε μόνο ξένο - και θέλουμε να τραγουδήσουν η Καίτη Χωματά, η Πόπη Αστεριάδη και ο Μιχάλης Βιολάρης. Ζήτησα κι εγώ να μου “πει’’ ένα τραγούδι ο Τάκης Κωνσταντακόπουλος, το “όλα αρχίζουν’’ -αγαπημένο τραγούδι, παραμένει άγνωστο - κι έτσι μπήκαμε στο studio. Είχα 13 τραγούδια και μου καρφώνεται η ιδέα να “πουν’’ ένα τραγούδι όλοι μαζί οι τραγουδιστές. Λέω του Ηλία Κατσούλη την ιδέα και την άλλη μέρα μου έδωσε το “Κύμα το κύμα νέο κύμα, κοίτα πως τρέχει η ζωή…”. Ο δίσκος πήγε αρκετά καλά, ’’ Ένα καράβι όνειρα ’’ … Έτσι ξεκίνησε το ελληνικό ρεπερτόριο της Fm Records που κρατάει ακόμα…

Έχετε συνεργαστεί πολύ με τον στιχουργό Άκο Δασκαλόπουλο. Δώστε μας το ιδιαίτερο, κατά τη γνώμη σας, στίγμα που έχει στο ελληνικό τραγούδι, αυτός ο αείμνηστος δημιουργός.
Τον Άκο Δασκαλόπουλο τον γνώρισα από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Είναι η γενιά των μεγάλων του ποιητικού τραγουδιού, μαζί με τον Μάνο Ελευθερίου, τον Βαγγέλη Γκούφα, τον Δημήτρη Χριστοδούλου ,τον Τάσο Λειβαδίτη και να μη ξεχνάμε τον Κώστα Βίρβο την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου και κάποιους , λίγους, νεότερους, όπως ο Φώντας Λάδης κ.ά.
Ο Άκος ήταν άνθρωπος με βαθιά γνώση της τέχνης γενικά, όχι μόνο της ποιήσεως. Μου γνώρισε τον Χατζιδάκι, τον Τσαρούχη, την Λιλίκα Νάκου, τον Δημήτρη Χριστοδούλου, τον Νίκο Καρούζο, τον Μάνο Λοΐζο.
Καπετάνιος οπωσδήποτε, με μεγάλη λατρεία στη θάλασσα, στην “Ψαριανή’’, το καΐκι του, και τη Σκόπελο. Μια μέρα παραλίγο να φουντάρουμε στον Ευβοϊκό αφού με επτά μποφόρ και ισχυρό άνεμο εκείνος μου διάβαζε την “Αμοργό’’ του Γκάτσου κι η “Ψαριανή’’ αγκομαχούσε στα κύματα!
Μπήκε στο τραγούδι θριαμβευτικά με το υπέροχο εκείνο “Η αρχοντιά δεν κατοικεί μέσ’ τα χρυσά παλάτια…’’ που μελοποίησε ο Μίκης(Θεοδωράκης). Σπουδαίος παραμυθάς και γλωσσομάστορας. Του άρεσε να ακούει ιστορίες από απλούς ανθρώπους της θάλασσας και εκείνοι τον σέβονταν για τις γνώσεις του. Ποιητής με απαράμιλλο λυρισμό κι αισθαντικότητα. Λεπτολόγος με υπέροχες ρύμες , πρωτοτυπία στην θεματική του και κατασταλαγμένες κουβέντες. Έγραψε μεγάλα τραγούδια που έχουν μεγάλη απήχηση στον κόσμο. Ήταν ο πρώτος που μου μίλησε ,νωρίς, για ελεύθερο προσωπικό χρόνο, τουτέστιν η πολλή δουλειά τρώει τον … συνθέτη. Ο Άκος ήταν φίλος μου. Μου στοίχισε πολύ ο χαμός του ,είχε να δώσει πολλά…

Έχετε δώσει πολλές συναυλίες, παρουσιάζοντας έργα σας, στο εξωτερικό. Επίσης, αρκετοί δίσκοι σας έχουν κυκλοφορήσει στη διεθνή αγορά, ενώ, συμμετέχετε και σε πολλά compilation – cd με μουσικές της Ευρώπης, της Μεσογείου και του κόσμου. Με δεδομένη την κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας και, κατά συνέπεια, της μουσικής που την “ντύνει”, πως βλέπετε τη θέση του ελληνικού τραγουδιού και της ελληνικής μουσικής γενικότερα στην παγκόσμια σκηνή;
Η κυρίαρχη γλώσσα του κόσμου είναι μία κι αυτή είναι η Μουσική. Τη μουσική την αισθάνονται και την καταλαβαίνουν όλοι οι άνθρωποι του πλανήτη.
Στην παγκόσμια σκηνή η Ελληνική Μουσική μπορεί να σταθεί -είναι ήδη κραταιά από καιρό – με την αλήθεια και την αυθεντικότητά της. Οι ξένοι έχουν υψηλή μουσική παιδεία και γνωρίζουν καλά τι είναι αυθεντικά ελληνικό και τι όχι. Δεν τους ξεγελάτε με σκύλο-σάχλες σε χρωματιστά περιτυλίγματα. Η άποψη για το εμπόδιο της γλώσσας είναι μια πλάνη, ένα παραμύθι. Η γνώμη μου είναι ότι, όχι μόνο δεν είναι εμπόδιο η γλώσσα, αλλά αντίθετα, αυτό είναι ακριβώς το στοιχείο που δημιουργεί την μαγεία στην υπόθεση. Εάν μας αρέσει ένα τραγούδι, θέλουμε να το ακούσουμε στη γλώσσα του καλλιτέχνη που το τραγουδάει . Μια γλώσσα δηλαδή που δεν γνωρίζουμε αλλά μας “λέει’’ πολλά. Οι ξένοι αγαπούν το ελληνικό τραγούδι και για την μελωδικότητα της γλώσσας μας. Φαντάζεστε να ακούτε το “Let it be’’ ή το “Rien de rien’’ ή το “Strangers in the night” ή το “Besame mutso” ή το “O tsitsornia” στα ελληνικά ; Δεν θα ήτανε κωμικό;
Το μεγαλύτερο χειροκρότημα το έχουν πάρει έξω τραγούδια μου ειδικά. Όπως η “Νυχτωδία’’ κ.ά. της Σαπφούς από τα “Λυρικά’’ μου ή το “Χένελλας’’ από τα ’’Μανιάτικα’’ ή το “Σ’ αγαπώ’’ του Παλαμά ή ’’Ορφέας και νύμφες’’ από την “Εποχή της Αφροδίτης’’ κ.ά., κομμάτια δηλαδή ειδικά, που αναρωτιόμουν θα περάσουν άραγε;
Τελευταία χάρηκα πολύ πού συμπεριλάβανε μουσική μου στο “Famous Greek composers’’ για ολόκληρο τον κόσμο μαζί με μουσικές Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Μαρκόπουλου ,Vangelis, Yαnni, Λοΐζου. Όπως επίσης και στο “Mediterranean Voyage ’’ κι άλλα. Τα cds μου κυκλοφορούν παντού στον κόσμο. Εδώ λίγα πράγματα…

Τα παράπονα για το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι πληθαίνουν και μιλούν για κλισέ μουσικές και τετριμμένους στίχους. Πως βλέπετε εσείς, ως δημιουργός, το όλο τοπίο από πλευράς καθαρά καλλιτεχνικής;
Υπάρχουν εκδόσεις πολύ ενδιαφέρουσες κι από νέους κι από παλαιότερους δημιουργούς που όλο και λιγοστεύουν. Υπάρχουν ενδιαφέρουσες επίσης μικρές “ρήξεις’’, κυρίως από ομάδες νέων μουσικών με ταλέντο, με τη χρήση τεχνολογικών μέσων αξιοπρόσεκτες κι άλλες με άνισο αποτέλεσμα.
Παράλληλα όμως γιγαντώνεται και το θολό ποτάμι με τα σκουπίδια και τη σκουπιδολαγνεία. Παράγουμε πολλά σκουπίδια στην Ελλάδα…
Γενικά όμως τα τελευταία 20 -25 χρόνια – αν θέλουμε να δούμε λίγο την εξέλιξη των καλλιτεχνικών δρώμενων στον τόπο μας - παρατηρούμε
ότι ολόκληρο το σύστημα ( δημιουργοί, εταιρείες, ΜΜΕ ) ενθαρρύνει κι υποστηρίζει αναβιώσεις και συντήρηση - καταξιωμένων στο χρόνο - καλά αφομοιωμένων μουσικών ιδιωμάτων, στην καλλίτερη περίπτωση. Αυτό μπορεί να είναι μεν ωφέλιμο, όμως δεν κυοφορεί κάτι θεαματικά καινούριο. Λείπουν δηλαδή οι καινοτόμες παρεμβάσεις και τα μεγάλα έργα, τα μεγάλα τραγούδια – εκτός λίγων σχετικά περιπτώσεων - που αλλάζουν τον ρου των μουσικών δρώμενων και προκαλούν ένα σοκ στο σύστημα για να αναγεννηθεί. Κι όποιες καινοτόμες προσπάθειες δεν ενθαρρύνονται συνήθως, αντίθετα αποσιωπούνται από τους αρμόδιους φορείς, ορχήστρες , αίθουσες συναυλιών, ΜΜΕ κ.λπ. Έτσι έχουμε πλήρη τελμάτωση και κάθετη πτώση των πωλήσεων στις εταιρείες παραγωγής. ΄Ισως τα πιο ωραία τραγούδια να βρίσκονται στα συρτάρια των συνθετών σήμερα.».

Στον πρόσφατο δίσκο σας («Το παραμύθι μου », 2006) τα τραγούδια ερμηνεύει η Μαρία Σουλτάτου, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως σπουδαία, με εύρος, φωνή, που καταθέτει συγκινητικές ερμηνείες. Πως προέκυψε αυτή η δισκογραφική συνεργασία σας;
Η Μαρία Σουλτάτου καταθέτει συγκινητικές ερμηνείες γιατί κράτησε την καθαρότητα και την αλήθεια της. Υπάγεται στην μεγάλη Κρητική σχολή κι είναι αυθεντική. Έκανε σημαντικά βήματα τα τελευταία χρόνια γιατί είναι άξια και υπεύθυνη. Είναι φίλη μου από τα παλιά. Συνεργασθήκαμε σε συναυλίες. ”Το παραμύθι μου’’ είναι ένα cd, σύνοψη από συμμετοχές της σε δίσκους μου των τελευταίων χρόνων όπως “Η ωδή των οδών’’, η “Παράβασις”, σε στίχους κυρίως του Δημήτρη Λέντζου και των Ηλία Κατσούλη, Άννας Μπιθικώτση και Κώστα Νέου.

Ποια είναι τα μελλοντικά καλλιτεχνικά σχέδια του Μιχάλη Τερζή;
Κατ’ αρχήν θα γίνουν κάποιες συναυλίες μέσα στο καλοκαίρι. Επίσης ηχογραφώ αυτό τον καιρό τα τραγούδια που θα αποτελέσουν το υλικό για ένα album cd που θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο στην διεθνή αγορά, με την Γλυκερία και τον Κώστα Μακεδόνα, από μεγάλη ξένη εταιρία.
Θα “βγει” σύντομα πιστεύω το “The Bridge Rio- Antirio”, η μουσική που έγραψα για το ομώνυμο ντοκιμαντέρ του Πάνου Υφαντή – παίχτηκε την ημέρα των εγκαινίων της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου- στην τελική και ολοκληρωμένη της μορφή.
Επίσης ελπίζω να “βγει”, στην ολοκληρωμένη της μορφή παρά τις δυσκολίες λόγω κόστους, η μουσική από το ντοκιμαντέρ “ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΒΡΑΧΟΥ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ – ΤΡΙΛΟΓΙΑ”, του Πάνου Υφαντή - μια παραγωγή του Επιστημονικού τομέα του Υπουργείου Πολιτισμού και της ’’Περίστυλον’’.

---

ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΤΕΡΖΗ

• ΥΜΝΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ (MINOS, 1976) |
  Με τον δίσκο αυτό ο συνθέτης βγαίνει στο χώρο της Ελληνικής δισκογραφίας μελοποιώντας ποιήματα δύο κορυφαίων μας ποιητών του Κωστή Παλαμά και του Γιάννη Ρίτσου. Ερμηνεύει ο Γιώργος Ζωγράφος και, σε (1) τραγούδι η Άννα Βίσση.
• ΟΙ ΜΑΗΔΕΣ ΟΙ ΗΛΙΟΙ ΜΟΥ (MINOS, 1978)
  Συμμετοχή του συνθέτη με (2) τραγούδια στον προσωπικό δίσκο του Γιώργου Νταλάρα σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου.
• ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ (LYRA, 1980)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη που βασίζεται σε λαογραφικό υλικό(λαϊκά έπη, θρύλοι και μοιρολόγια) της Μάνης, όπως τα συνέλεξε και τα κατέγραψε ο Μανιάτης λαογράφος –ποιητής- Κυριάκος Κάσσης Ερμηνεύουν η Άλκηστις Πρωτοψάλτη κι ο Νικόλας Μητσοβολέας.
• ΑΡΧΑΙΑ ΛΥΡΙΚΑ (MINOS, 1982) |
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, μελοποιημένη ποίηση αρχαίων Ελλήνων λυρικών ποιητών(Σαπφώ, Αρχίλοχος, Αλκαίος, Ανακρέων, Αλκμάν, Αρίων, Βακχυλίδης) σε μετάφραση των πανεπιστημιακών Π. Βουτιερίδη και Π. Παρασκευαϊδη, καθώς και του ποιητή-στιχουργού Άκου Δασκαλόπουλου. Ερμηνεύουν οι :Πέτρος Πανδής, Βάσια Ζήλου, Νίκος Λόλης, Νικόλας Μητσοβολέας, Το τραγούδι «Νυχτωδία» διακρίθηκε στους πρώτους αγώνες τραγουδιού του Μάνου Χατζηδάκι στην Κέρκυρα 1980-81. Απέσπασε την εύφημο μνεία της κριτικής επιτροπής. Ερμηνεύτρια η Κρίστι Στασινοπούλου. Δ/ντής ορχήστρας ο Μάνος Χατζιδάκις.
• ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ (CBS / SONY, 1983)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, κύκλος λαϊκών τραγουδιών σε ποίηση των Νίκου Καββαδία, Λάμπρου Πορφύρα, Άκου Δασκαλόπουλου και Φώντα Λάδη. Ερμηνεύει ο Κώστας Καράλης.
• ΟΛΗ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΒΑΛΕ (MINOS, 1984)
  Η πρώτη ολοκληρωμένη απόπειρα του συνθέτη μελοποίησης ποιημάτων του Κωστή Παλαμά. Ερμηνεύουν οι : Γιώργος Νταλάρας, Δήμητρα Γαλάνη, Ελευθερία Αρβανιτάκη, Διονύσης Θεοδόσης.
• ΤΡΕΛΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ (LYRA, 1985)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, κύκλος λαϊκών τραγουδιών σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου, Άκου Δασκαλόπουλου και Δημήτρη Τσεκούρα. Ερμηνεύει ο Κώστας Σμοκοβίτης και σε (1) τραγούδι η Σοφία Μιχαηλίδου.
• ΝΟΣΤΙΜΟΝ ΗΜΑΡ (PHILIPS / UNIVERSAL, 1986)
  Ο συνθέτης επεξεργάζεται, διασκευάζει, ενορχηστρώνει και ηχογραφεί στο studio, δώδεκα ελληνικούς χορούς με 20 κορυφαίους Έλληνες σολίστες ο δίσκος κυκλοφορεί και στην διεθνή αγορά.
• ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΡΦΕΑ (ΕΡΤ, 1988)
  Η μουσική από το ομώνυμο βραβευμένο ντοκιμαντέρ του Α. Παπαδόπουλου. Συμμετέχουν κορυφαίοι μουσικοί : Φίλιππος Τσεμπερούλης(πνευστά), Τάσσος Διακογιώργης(σαντούρι), Παντελής Δεσποτίδης (βιολί), Σωκράτης Άνθης (τρομπέτα) κ.ά. Ερμηνεύουν οι : Νένα Βενετσάνου και Γιάννης Βουγιουκλής(βραβείο Δήμου Asty Ιταλίας). Ο δίσκος ήταν το δώρο της ΕΡΤ στο παγκόσμιο συνέδριο ποιητών στο Λουξεμβούργο το 1988.
• ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (LYRA, 1988)
  Επεξεργασία, διασκευή κι ενορχήστρωση του συνθέτη σε παραδοσιακά τραγούδια της Μακεδονίας. Ερμηνεύουν οι : Γιώργος Μπαγιώκης και Σοφία Μιχαηλίδη.
• ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ (PHILIPS / UNIVERSAL, 1988)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη κύκλος λυρικών τραγουδιών, επανεκτελέσεις κυρίως παλαιότερων τραγουδιών του συνθέτη και τραγούδια σε ποίηση Μπέρτολ Μπρεχτ, Πωλ Ελυάρ, Έριχ Χάϊνε, Βασίλη Ρώτα κ.ά. Ερμηνεύουν οι : Νένα Βενετσάνου, Σοφία Μιχαηλίδου, Νίκος Μοσχολιός, Κώστας Σμοκοβίτης.
  
• Η ΑΛΤΑΝΑ ΤΗΣ ΠΑΡΓΑΣ (WEA, 1990)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη (μουσική και τραγούδια για την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά του Κώστα Ασημακόπουλου / ΕΤ-2). Ερμηνεύουν η Γλυκερία κι ο Κώστας Σμοκοβίτης.
• ΒΙΟΛΙΣΤΗ ΚΑΤΕΒΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΕΓΗ (LYRA, 1990)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη (μπαλάντες) σε στίχους των Θεόφιλου Βερύκιου, Ανδρέα Ζαχαράτου και Αντώνη Παπαδόπουλου. Τραγούδια ειδικά γραμμένα για την Μαρία Δημητριάδη. Δυο (2) τραγούδια ερμηνεύει ο Τάκης Λιβανός.
• ΘΑ ΜΕΙΝΕΙ Η ΑΓΑΠΗ ΜΑΣ (EMI, 1990)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, κύκλος λαϊκών τραγουδιών, σε στίχους των Άκου Δασκαλόπουλου, Νότη Κύτταρη, Γιώργου Κανελλόπουλου, Γιώργου Κλεφτογιώργου, Στάθη Σκλαβουνάκου και Σταμάτη Κόκοτα. Ερμηνεύει ο Σταμάτης Κόκοτας.
• ΕΝΑ ΚΑΡΑΒΙ ΟΝΕΙΡΑ (ΜΟΡΦΗ / FM RECORDS, 1992)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, κύκλος λυρικών τραγουδιών, σε στίχους των Ηλία Κατσούλη, Αντώνη Παπαϊωάννου, Κατερίνας Παπαγεωργίου, Άγγελου Αξιώτη, καθώς και δύο τραγούδια σε ποίηση Κωστή Παλαμά. Ερμηνεύουν οι : Καίτη Χωματά, Πόπη Αστεριάδη, Μιχάλης Βιολάρης, Τάκης Κωνσταντακόπουλος.
• ΛΗΜΝΟΣ Η ΦΙΛΤΑΤΗ (MINERVA, 1993)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, η μουσική από την ομώνυμη βραβευμένη ταινία(ντοκιμαντέρ) του Αντώνη Παπαδόπουλου(α. Πρώτο Βραβείο Κιν/φικου Φεστιβάλ Θεσ/νίκης το 1988 για ταινίες μικρού μήκους, διάρκειας 59΄, β. Πρώτο βραβείο Υπ. Πολιτισμού 1989).
• ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ (MPM, 1997)
  Συλλογή - με τη συμμετοχή πολλών γνωστών τραγουδιστών - με τις πρώτες ηχογραφήσεις από τη δισκογραφική παραγωγή του συνθέτη. Ένα καινούριο τραγούδι ερμηνεύει η Πόλυ Πάνου.
• Η ΩΔΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ (MBI, 2000)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, κύκλος λαϊκών τραγουδιών, σε στίχους των Δημήτρη Λέντζου, Τάκη Συρέλη και Άννας Μπιθικώτση. Ερμηνεύουν οι : Λένα Αλκαίου, Κώστας Μάντζιος, Παντελής Θεοχαρίδης, Μαρία Σουλτάτου.
• Ο ΨΥΛΛΟΣ (ΜΒΙ 2002) η
  Μουσική από την πολυβραβευμένη ταινία του Δημήτρη Σπύρου. Βραβεία για το συνολικό καλλιτεχνικό έργο σε 12 χώρες. Ερμηνεύουν η Νένα Βενετσάνου και η Λίνα Γεράρδη.
• ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΘΑ ΠΑΙΞΩ (POLYMUSIC/UNIVERSAL, 2004)
  Λυρικές μπαλάντες για πιάνο και φωνή σε στίχου του συνθέτη . Έχουν συμπεριληφθεί επίσης 2 τραγούδια σε ποίηση Κ. Παλαμά «Χρυσομαλλούσα» «και Μάγισσα των Αστεριών» και ένα τραγούδι σε στίχους Ηλία Κατσούλη. Παίζει πιάνο και τραγουδάει ο Μιχάλης Τερζής, συμμετέχει, φιλικά, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας με δύο τραγούδια.
• ΜΕΘΥΣΜΕΝΟ ΑΛΟΓΟ (CD – SINGLE / ανεξάρτητη παραγωγή, 2003)
  Πέντε τραγούδια του συνθέτη, σε στίχους Δημήτρη Λέντζου, που τα ερμηνεύει ο Γιώργος Μπαγιώκης. Περιορισμένος αριθμός αντιτύπων.
• ΠΑΡΑΒΑΣΙΣ (FM RECORDS, 2003)
  Προσωπικός δίσκος του συνθέτη, λαϊκά τραγούδια, σε στίχους των Δημήτρη Λέντζου, Κώστα Νέου, Κατερίνας Παπαγεωργίου.
  Ερμηνεύουν οι : Μπάμπης Τσέρτος, Μαρία Σουλτάτου, Κώστας Μάντζιος, Νάντια Καραγιάννη.
• ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΜΟΥ (Dromos, 2005)
  Μια σύνοψη με τις συμμετοχές της Μαρίας Σουλτάτου σε παλαιότερους δίσκους του συνθέτη και σε στίχους των : Ηλία Κατσούλη, Δημήτρη Λέντζου, Αντώνη Παπαϊωάννου, Κατερίνας Παπαγεωργίου, Κώστα Νέου και Άννας Μπιθικώτση. Ερμηνεύει η Μαρία Σουλτάτου.